Od 1 lipca 2009 r. nauczyciele, którzy nie osiągnęli jeszcze powszechnego wieku emerytalnego lub nie nabyli prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, mogą przejść na świadczenie kompensacyjne finansowane z budżetu państwa. Prawo takie zapisano w ustawie z dn. 22.05.2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 128) – zwanej dalej „n.s.k.”.
Osoby uprawnione do świadczenia
Na mocy art. 2 pkt 1 n.s.k. nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w:
- publicznych i niepublicznych przedszkolach,
- szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych,
- publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 7 i 8 ustawy z dn. 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 59, z późn. zm.)
– mogą zakończyć swoją aktywność zawodową wcześniej, tj. przed osiągnięciem wydłużonego wieku emerytalnego określonego w art. 24 ust. 1a i 1b ustawy z dn. 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t. jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1383, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą emerytalną”. Osoby, które zdecydują się przejść na świadczenie kompensacyjne, będą je otrzymywać aż do momentu osiągnięcia wieku emerytalnego lub nabycia prawa do emerytury.
Zawarte w wyżej cyt. przepisie odwołanie do art. 2 pkt 7 i 8 ustawy – Prawo oświatowe oznacza, że świadczenie kompensacyjne przysługuje też nauczycielom, wychowawcom i innym pracownikom pedagogicznym zatrudnionym w:
- młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,
- młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,
- specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych oraz specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania,
- ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych umożliwiających dzieciom i młodzieży, o których mowa w art. 36 ust. 17 u.p.o., a także dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, realizację odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 31 ust. 4 u.p.o., obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
- placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.
Nauczycielom, wychowawcom i innym pracownikom pedagogicznym pracującym we wszystkich ww. szkołach i placówkach przysługuje prawo do świadczenia kompensacyjnego w wysokości i na zasadach określonych w postanowieniach n.s.k.
Warunki uprawniające do skorzystania ze świadczenia
Szczegółowe warunki, jakie nauczyciel zobowiązany jest spełnić, by nabyć prawo do świadczenia kompensacyjnego, określa art. 4 ust. 1 n.s.k. Świadczenie to uzyskują nauczyciele, którzy spełnili łącznie następujące warunki:
- osiągnęli odpowiedni wiek wymagany w n.s.k.; kryterium wieku jest uzależnione od tego, w którym roku kalendarzowym nauczyciel ubiega się o świadczenie – wiek ten będzie stopniowo wydłużany aż do roku 2031–2032, kiedy to wyniesie 59 lat dla kobiet i 64 lata dla mężczyzn (zob. tabela poniżej),
- posiadają okres składkowy i nieskładkowy w rozumieniu ustawy emerytalnej wynoszący 30 lat, w tym 20 lat wykonywania pracy w jednostkach oświatowych, o których wcześniej była mowa, w wymiarze co najmniej 1/2 obowiązkowego wymiaru zajęć,
- rozwiązali stosunek pracy.
Minimalny wiek nauczycieli uprawniający do otrzymania
świadczenia kompensacyjnego w latach 2009–2032
|
Rok |
Wiek wymagany przepisami |
|
|
kobiety |
mężczyźni |
|
|
2009–2014 |
55 lat |
55 lat |
|
2015–2016 |
55 lat |
56 lat |
|
2017–2018 |
55 lat |
57 lat |
|
2019–2020 |
55 lat |
58 lat |
|
2021–2022 |
55 lat |
59 lat |
|
2023–2024 |
55 lat |
60 lat |
|
2025–2026 |
56 lat |
61 lat |
|
2027–2028 |
57 lat |
62 lata |
|
2029–2030 |
58 lat |
63 lata |
|
2031–2032 |
59 lat |
64 lata |
Istotne znaczenie dla nabycia prawa do świadczenia kompensacyjnego ma sposób ustania zatrudnienia nauczyciela. Przepisy n.s.k. wymagają, by to nauczyciel rozwiązał stosunek pracy. W takiej formule mieści się zarówno wypowiedzenie stosunku pracy przez nauczyciela (a więc rozwiązanie go za wypowiedzeniem), jak i rozwiązanie stosunku pracy na podstawie porozumienia stron, ale z inicjatywy nauczyciela.
Regulacje KN przewidują też kilka innych okoliczności, które prowadzą do rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem. Co istotne, zaistnienie niektórych z nich nie pozbawia nauczyciela prawa do świadczenia kompensacyjnego. Zgodnie z art. 4 ust. 2 n.s.k. nauczycielom spełniającym warunki określone w ust. 1 pkt 1 i 2 świadczenie kompensacyjne przysługuje również w przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy w okolicznościach określonych:
- w art. 20 ust. 1, 5c i 7 KN (całkowita lub częściowa likwidacja szkoły, zmiany organizacyjne, upływ okresu stanu nieczynnego, odmowa podjęcia pracy przez nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym);
- w art. 225 ust. 1, 6, 7 i 10 oraz art. 226 ust. 1 ustawy z dn. 14.12.2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2017 r. 60), czyli w przypadku zwolnienia lub wygaśnięcia stosunku pracy nauczyciela gimnazjum w związku z reformą oświaty.
Tryb i forma rozwiązania stosunku pracy z nauczycielem powinny zostać wskazane w świadectwie pracy. Nauczyciel zobowiązany jest nie tylko udokumentować sposób ustania zatrudnienia, ale również udowodnić posiadanie wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego. W tym celu należy przedłożyć nie tylko świadectwo pracy wystawione przez placówkę będącą ostatnim miejscem zatrudnienia, ale także świadectwa uzyskane od poprzednich pracodawców, jeżeli nauczyciel takie posiada.
Prawo do świadczenia w razie śmierci uprawnionego
Odrębna grupa uprawnionych do świadczenia kompensacyjnego określona została w art. 10 n.s.k. Stosownie do jego brzmienia w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenie, świadczenie należne jej do dnia śmierci wypłaca się:
- małżonkowi,
- dzieciom, z którymi osoba ta prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w przypadku ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego,
- innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba, jeżeli osoba ta nie pozostawiła po sobie współmałżonka lub dzieci.
Wspomniane wyżej osoby mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu postępowania w sprawie świadczenia, nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o to świadczenie wystąpiła. Roszczenie o wypłatę świadczenia po zmarłej osobie wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenie przysługiwało. Wyjątkiem od wskazanej zasady jest sytuacja, w której przed upływem tego okresu zgłoszony zostanie wniosek o dalsze prowadzenie postępowania.
Nabycie, zawieszenie oraz ustanie prawa do świadczenia
Zgodnie z art. 7 ust. 1 n.s.k. prawo do świadczenia kompensacyjnego powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Przepisy ustawy formułują w tej materii jedno wyłączenie – w przypadku pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego prawo do świadczenia kompensacyjnego powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku lub świadczenia (art. 7 ust. 2 n.s.k.).
Zmniejszenie wysokości świadczenia i zawieszenie jego wypłaty
W myśl art. 9 ust. 1 n.s.k. prawo do świadczenia ulega zawieszeniu lub świadczenie to ulega zmniejszeniu na takich samych zasadach, na jakich zmniejszane i zawieszane są świadczenia emerytalno-rentowe.
Do zawieszenia świadczeń kompensacyjnych dochodzi w przypadku osiągnięcia przez nauczyciela przychodu przekraczającego 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ogłaszanego przez Prezesa GUS. W okresie od 01.09.2019 r. do 30.11.2019 r. kwota, po przekroczeniu której następuje zawieszenie, wynosi 6291,10 zł. Z kolei świadczenie ulega odpowiedniemu zmniejszeniu w przypadku, gdy nauczyciel uzyska przychód przekraczający 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, o którym wyżej mowa – w podanym wyżej okresie kwota ta wynosi 3387,50 zł.
Prawo do świadczenia kompensacyjnego ulega zawieszeniu bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu w razie podjęcia przez uprawnionego pracy w jednostkach wymienionych w art. 1 KN.
Ustanie prawa do świadczenia
Przepisy n.s.k. określają okoliczności, w których prawo do świadczenia ustaje. Zgodnie z art. 8 n.s.k. prawo to ustaje z dniem:
- poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach,
- poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku: 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn – jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach,
- śmierci uprawnionego.
Wysokość świadczenia
Świadczenie kompensacyjne stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25 ustawy emerytalnej, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia tablic średniego trwania życia. Tablice, o których mowa, ogłaszane są przez Prezesa GUS do dnia 31.03 danego roku.
Zgodnie z art. 5 ust. 3 n.s.k. kwota świadczenia nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, którą corocznie ogłasza Prezes ZUS na podstawie art. 94 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy emerytalnej. W okresie od 01.03.2019 r. do 29.02.2020 r. kwota najniższej emerytury wynosi 1100 zł.
Świadczenie kompensacyjne podlega waloryzacji na ogólnych zasadach określonych w postanowieniach ustawy emerytalnej.
Tryb ubiegania się o świadczenie i zasady jego wypłaty
Warunkiem przyznania nauczycielowi świadczenia kompensacyjnego jest złożenie wniosku o to świadczenie do właściwej miejscowo jednostki ZUS. Nauczyciel może złożyć wniosek samodzielnie (osobiście lub pocztą), może to również zrobić za pośrednictwem płatnika składek (szkoły lub placówki zatrudniającej nauczyciela). Dopiero złożenie takiego wniosku, wraz niezbędną dokumentacją, otwiera postępowanie w sprawie ustalenia prawa do świadczenia kompensacyjnego.
Decyzję w sprawie przyznania świadczenia wydaje:
- właściwa ze względu na miejsce zamieszkania nauczyciela jednostka ZUS,
- właściwa ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania nauczyciela w RP jednostka ZUS – jeżeli zamieszkuje on poza granicami kraju.
Nauczyciel, który uważa, że decyzja organu rentowego (właściwa jednostka ZUS) jest dla niego niekorzystna, ma prawo odwołać się od niej do sądu. Prawo takie przysługuje nauczycielowi na podstawie art. 15 ust. 2 n.s.k., natomiast tryb i zasady składania odwołań w tej sprawie uregulowane zostały w art. 83 ustawy z dn. 13.11.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t. jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 664, ze zm.).
Za wypłatę świadczenia kompensacyjnego odpowiedzialne są wyżej wymienione jednostki ZUS. W kwestii terminu wypłaty decydujący jest art. 16 ust. 1 n.s.k., zgodnie z którym świadczenie wypłaca się za miesiąc kalendarzowy w terminach i na zasadach przewidzianych dla wypłaty emerytur określonych w art. 129, art. 130, art. 132–135 i art. 136b ustawy emerytalnej. Wypłata następuje więc na takich samych zasadach, na jakich wypłaca się świadczenia emerytalno-rentowe.
Oznacza to, że świadczenie wypłaca się, poczynając od dnia powstania prawa do tego świadczenia, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek lub wydano decyzję z urzędu. Wypłata następuje za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego jako termin płatności świadczeń (art. 129 ust. 1 i 130 ust. 1 ustawy emerytalnej).
Zgodnie z art. 136b ustawy emerytalnej, jeżeli z akt sprawy wynika konieczność ustanowienia dla osoby uprawnionej do emerytury lub renty opiekuna prawnego, do czasu jego ustanowienia świadczenia mogą być wypłacane osobie sprawującej faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą, po uprzednim pouczeniu o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie jego wypłaty w całości lub w części oraz o obowiązku jego zwrotu przez tę osobę, w przypadku gdy zostało pobrane nienależnie. Świadczenie jest wypłacane osobie sprawującej faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą na podstawie oświadczenia o sprawowaniu tej opieki, potwierdzonego przez organ, który z racji wykonywanych zadań posiada informacje dotyczące sprawowania tej opieki.
Odrębnie w n.s.k. uregulowany został problem ustalania kwoty świadczenia kompensacyjnego za niepełny miesiąc. W tym przypadku należy podzielić kwotę świadczenia przez liczbę dni kalendarzowych w miesiącu, a następnie tak uzyskaną kwotę pomnożyć przez liczbę dni kalendarzowych, za które świadczenie przysługuje.
Przepisy n.s.k. określają też odrębny termin wstrzymania wypłaty świadczenia kompensacyjnego w przypadku śmierci uprawnionego – następuje to od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym zmarła osoba uprawniona.
Zbieg prawa do świadczenia kompensacyjnego z prawem do innych świadczeń
Zgodnie z art. 17 ust. 1 n.s.k. w razie zbiegu prawa do świadczenia kompensacyjnego z prawem do:
- renty,
- uposażenia w stanie spoczynku,
- zasiłku przedemerytalnego,
- świadczenia przedemerytalnego bądź też innego świadczenia o charakterze emerytalnym lub rentowym, ustalonym na podstawie odrębnych ustaw
– przysługuje tylko jedno z nich, wyższe lub wybrane przez uprawnionego.
Skorzystanie z prawa do świadczenia kompensacyjnego wyklucza prawo do rekompensaty, o której mowa w ustawie z dn. 19.12.2008 r. o emeryturach pomostowych (t. jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 664, ze zm.).
