Edukacja szkolna i nauczanie ekologii

Na stronie Ministerstwa Edukacji Narodowej pojawiła się w dniu 15.01.2020 r. obszerna analiza treści nauczania w szkołach, wskazująca, iż treści z zakresu ekologii są obecne w aktualnie realizowanych programach szkolnych.

9

W swoim komunikacie MEN przytacza wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich, przychylając się do stwierdzenia, że istnieje ścisły związek między kryzysem klimatycznym a prawami człowieka. Z tego właśnie względu zagadnienia ochrony klimatu, jakości powietrza i odpowiedniej postawy obywatelskiej stanowią część edukacji o zrównoważonym rozwoju (a szerzej edukacji globalnej), obecnej w polskich szkołach.

Zadania promujące edukację o zrównoważonym rozwoju realizowane są obecnie zarówno w formalnym, jak i pozaformalnym systemie edukacji.

Według komunikatu MEN, uczniowie rozwijają kompetencje proekologiczne na wszystkich etapach edukacyjnych począwszy od edukacji przedszkolnej. Zakres oraz stopień trudności dostosowany jest do wieku, możliwości i potrzeb edukacyjnych uczniów. Podstawą tych działań jest przede wszystkim realizowanie treści podstawy programowej na różnych etapach kształcenia, w przedmiotach takich jak przyroda, technika, biologia, chemia, geografia, wiedza o społeczeństwie.

Cele kształcenia i treści nauczania określone w podstawie programowej są realizowane w takiej formie i z wykorzystaniem takich metod nauczania oraz pomocy dydaktycznych, jakie wybierze nauczyciel. To on sam opracowuje swój autorski program nauczania. Nie ma zatem przeszkód, aby treści, które wskazuje podstawa programowa, były przez nauczyciela rozszerzane, to jego autonomiczna decyzja.

MEN wskazuje, że treści dotyczące zagadnień klimatycznych omawiane w szkole wzmacniane są przez takie projekty, jak m.in. Ośrodka Rozwoju Edukacji „Edukacja globalna. Liderzy zrównoważonego rozwoju”.

Działania te angażują szkoły, nauczycieli i uczniów, dostarczając im nowoczesnych narzędzi oraz materiałów dydaktycznych (np. grywializacja). W wyniku tego projektu powstała sieć regionalnych liderów edukacji globalnej, którzy koordynują inicjatywy w danym województwie.

Ponadto:

  • W młodszych klasach szkoły podstawowej (I-III) dzieci uczą się dostrzegania środowiska przyrodniczego, wzajemnych powiązań składników środowiska przyrodniczego, wartości i norm, których źródłem jest zdrowy ekosystem. W ramach edukacji przyrodniczej poznają wybrane miejsca ochrony przyrody oraz parki narodowe, pomniki przyrody w najbliższym otoczeniu – miejscowości, regionie, uczą się segregowania odpadów;
  • W starszych klasach IV-VIII oraz w szkołach ponadpodstawowych treści nauczania z zakresu edukacji ekologicznej są zawarte w podstawach programowych przedmiotów: przyroda, technika, geografia, biologia, chemia, wiedza o społeczeństwie, język obcy nowożytny, etyka.

Przykładowo, na przedmiocie technika w szkole podstawowej dzieci uczą się postaw proekologicznych, odpowiedzialności z środowisko, segregowania odpadów, eko-technologii pomocnych w ochronie środowiska. Na geografii uczą się o zmianach klimatycznych – ociepleniu globalnemu, ich przyczynach i oceniają rozwiązania podejmowane w skali globalnej oraz regionalnej zapobiegające temu zjawisku. Na biologii analizują zakresy tolerancji organizmu na wybrane czynniki środowiska (temperatura, wilgotność, stężenie dwutlenku siarki w powietrzu). Oceniają stopień zanieczyszczenia powietrza tlenkami siarki, wykorzystując skalę porostową. W ramach przedmiotu chemia – wskazują przyczyny i skutki spadku stężenia ozonu w stratosferze ziemskiej; proponują sposoby zapobiegania powiększaniu się „dziury ozonowej”. Wymieniają czynniki środowiska, które powodują korozję; opisują obieg tlenu i węgla w przyrodzie; projektują i przeprowadzają doświadczenia potwierdzające, że powietrze jest mieszaniną. Poza tym opisują również skład i właściwości powietrza; wymieniają źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza oraz sposoby postępowania pozwalające chronić powietrze przed zanieczyszczeniami.

MEN odniósł się również do treści nauczania w szkołach ponadpodstawowych wskazując, że na geografii poznają wpływ działalności człowieka na powstawanie smogu typu londyńskiego i fotochemicznego oraz na podstawie dostępnych źródeł podają przyczyny i proponują sposoby zapobiegania powstawaniu tego zjawiska. Oceniają wpływ transportu na warunki życia ludności i środowisko przyrodnicze. Ponadto uczą się identyfikować konflikty interesów w relacjach człowiek – środowisko i potrzebę ich rozwiązywania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Na biologii poznają czym jest tolerancja ekologiczna; analizują wpływ czynników zewnętrznych na funkcjonowanie układu oddechowego (tlenek węgla, pyłowe zanieczyszczenie powietrza, smog). Uczniowie wyjaśniają powstawanie geozagrożeń meteorologicznych klimatycznych (tropikalne cyklony, trąby powietrzne, pustynnienie, zmiany klimatu); dyskutują na temat wpływu deforestacji i innych czynników na zmiany klimatu na Ziemi oraz proponują działania służące ograniczaniu tych zmian. Dodatkowo wskazują na mapach obszary współcześnie zlodzone i oceniają wpływ zmian klimatycznych na zasięg pokrywy lodowej.

W ramach przedmiotu chemia uczniowie poznają podstawowe rodzaje zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby ich źródła oraz wpływ na stan środowiska naturalnego. Opisują rodzaje smogu oraz mechanizmy jego powstawania; proponują sposoby ochrony środowiska naturalnego przed zanieczyszczeniem i degradacją zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

Ta analiza MEN stanowi odpowiedź na wystąpienie Rzecznika Praw Obywatelskich z dn. 13.01.2020 r.

Adam Bodnar napisał do ministra Dariusza Piontkowskiego w związku z licznymi wystąpieniami naukowymi na temat zagrożeń wynikających z postępujących zmian klimatu. W wystąpieniu tym czytamy, że Rzecznik Praw Obywatelskich dostrzega silny związek pomiędzy kryzysem klimatycznym a prawami człowieka i obywatela, do ochrony których został powołany. Na uwagę zasługuje zwłaszcza przyszła sytuacja dzieci i osób starszych, które mogą zostać szczególnie dotknięte skutkami podwyższenia średniej temperatury na ziemi i pogorszenia się stanu środowiska naturalnego.

Zdaniem RPO w podnoszeniu świadomości i szerzeniu wiedzy najważniejszą rolę spełniają szkoły. Analiza obecnych podstaw programowych wykazała, że uczniowie na wszystkich etapach edukacyjnych realizują zagadnienia z zakresu edukacji ekologicznej. W wielu szkołach wdrażane są innowacje i projekty dotyczące ekologii oraz rozwijana jest odpowiedzialności uczniów za wspólne dobro.

Wydaje się jednak, że rozproszenie treści po kilku przedmiotach, a także brak czasu na ich szczegółowe omówienie i praktyczne zastosowanie nie pozwala uczniom na wystarczające zapoznanie się z tematem. Nie daje również możliwości kształcenia kompetencji, które pozwalałyby na sprostanie obecnym i przyszłym wyzwaniom.

RPO wskazuje również, że przykłady aktywności ludzi młodych, takich jak powstanie Młodzieżowego Strajku Klimatycznego dowodzą, że jest to dla nich temat ważny. Podejmowane przez nich działania pokazują, że młodzi ludzie nie chcą biernie oczekiwać na rozwój scenariusza, który przewiduje dotkliwe klęski żywiołowe, niedobory wody i żywności, wymuszone migracje oraz poważne konflikty. Wzywają rządzących do okazania odpowiedzialności, odwagi i ambicji, by wprowadzili w życie stosowne rozwiązania, mogące zapewnić przyszłym pokoleniom dobre warunki do życia i rozwoju.

Ponadto RPO wskazał, że Profesor Philip Alston, specjalny sprawozdawca ONZ ds. Praw Człowieka i Skrajnego Ubóstwa, sformułował pogląd, że możemy stać się świadkami tzw. apartheidu klimatycznego – wykluczenia biedniejszych mieszkańców planety z możliwości uchronienia się przed konsekwencjami zmiany klimatu. Zagrożone jest nie tylko prawo człowieka do czystego środowiska, ale wręcz jego przeżycie. Katastrofa klimatyczna to także ogromne ryzyko dla porządku demokratycznego z uwagi na wzrost biedy i nierówności. Konieczne jest zatem ciągłe podkreślanie potrzeby solidarności z ludźmi mieszkającymi w innych regionach świata. Wobec narażenia uczniów na kontakt z wieloma nieprawdziwymi informacjami w internecie, dostrzegam tu szczególnie istotną rolę nauczycieli, którzy mogliby pomóc uczniom dotrzeć do rzetelnych i sprawdzonych materiałów.

Michał Łyszczarz – specjalista prawa oświatowego