Standard kształcenia nauczycieli w systemie szkolnictwa wyższego

Obowiązująca od 1 października 2018 r. ustawa z dn. 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, z późn. zm.) wskazuje listę zawodów, do wykonywania których niezbędne jest ukończenie kierunku studiów prowadzonych według programu spełniającego wymagania określone w standardzie kształcenia. Na tej liście, obejmującej 11 pozycji (m.in. lekarza i architekta), znajduje się również zawód nauczyciela.

Standardy kształcenia przygotowującego do wykonywania każdego zawodu z ww. grupy określone zostały w porozumieniu z właściwymi ministrami. W przypadku profesji nauczycielskiej materię tę uregulowano w rozp. MNiSW z dn. 25.07.2019 r. w sprawie standardu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz.U. z 2019 r. poz. 1450).

Definicja standardu kształcenia

Zgodnie z art. 68 cyt. ustawy w programie studiów przygotowujących do wykonywania zawodu nauczyciela uwzględnia się standard kształcenia. Przez ten standard należy rozumieć zbiór reguł i wymagań w zakresie kształcenia dotyczących:

• sposobu organizacji kształcenia,
• osób prowadzących kształcenie,
• ogólnych i szczegółowych efektów uczenia się,
• sposobu weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się.

Celem standardu jest zapewnienie wysokiej jakości kształcenia i właściwego doboru efektów uczenia się, a w konsekwencji – odpowiednie przygotowanie do wykonywania zawodu nauczyciela. Standard uwzględnia też czas trwania i właściwy dobór efektów uczenia się na studiach podyplomowych.

Należy dodać, że zgodnie z ww. ustawą nie każda uczelnia może otworzyć studia przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela. Mogą to zrobić tylko te uczelnie, które otrzymały w danej dyscyplinie naukowej kategorię A+, A lub B. Uczelnia z najsłabszą kategorią C lub bez żadnej kategorii może takie studia otworzyć tylko wtedy, jeśli zawrze w tej sprawie porozumienie z lepiej ocenioną uczelnią.

Standard odrębny dla trzech grup nauczycieli

Omawiane rozp. MNiSW z dn. 25.07.2019 r. zawiera załączniki nr 1–3, które określają standard kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu kolejno:

• nauczyciela – tj. nauczyciela przedmiotu, nauczyciela teoretycznych przedmiotów zawodowych, nauczyciela praktycznej nauki zawodu, nauczyciela prowadzącego zajęcia i nauczyciela psychologa;
• nauczyciela przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej (klasy I–III szkoły podstawowej),
• nauczyciela pedagoga specjalnego, nauczyciela logopedy i nauczyciela prowadzącego zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.

Określenie standardu odrębnie dla trzech grup nauczycieli wynika z faktu, że od 1 października 2019 r. kierunki studiów: pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna oraz pedagogika specjalna są prowadzone wyłącznie jako jednolite studia magisterskie (zgodnie z § 8 rozp. MNiSW z dn. 27.09.2018 r. w sprawie studiów – Dz.U. z 2018 r. poz. 1861).

Należy dodać, że nowy standard kształcenia, określony w załącznikach nr 1–3 do rozp. MNiSW z dn. 25.07.2019 r., obowiązuje od cyklu kształcenia rozpoczynającego się w roku akademickim 2019/2020.

Zgodnie z przepisami przejściowymi studia rozpoczęte przed rokiem akademickim 2019/2020 prowadzi się na podstawie dotychczasowych programów kształcenia. Uczelnie, które w roku akademickim 2018/2019 rozpoczęły kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela na dotychczasowych zasadach, będą je kontynuować na tych samych zasadach do zakończenia rozpoczętego cyklu kształcenia.

Uczelnie realizują kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela przede wszystkim na studiach wyższych, ale także na studiach podyplomowych – w obu przypadkach obowiązuje omawiany standard kształcenia.

Standard kształcenia dla każdej z trzech grup nauczycieli został skonstruowany tak samo – obejmuje cztery części:

• sposób organizacji kształcenia (a w nim: wymagania ogólne, zajęcia i grupy zajęć, minimalną liczbę godzin zajęć zorganizowanych i punktów ETCS, infrastrukturę niezbędną do prowadzenia kształcenia);
• osoby prowadzące kształcenie;
• ogólne i szczegółowe efekty uczenia się (w podziale na: wiedzę, umiejętności i kompetencje społeczne);
• sposób weryfikacji osiągniętych efektów uczenia się.

Poniżej przedstawiamy jedynie podstawowe rozwiązania przyjęte w każdym z trzech załączników do cyt. rozp.

Nauczyciele przedmiotowi

Nauczyciele przedmiotowi stanowią najliczniejszą grupę objętą standardem określonym w załączniku nr 1 do cyt. rozp. Oprócz nich standard ten stosuje się również do kształcenia nauczycieli teoretycznych przedmiotów zawodowych i praktycznej nauki zawodu, a także do nauczycieli prowadzących zajęcia i nauczycieli psychologów.

Kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela, o którym mowa w załączniku nr 1, prowadzone jest na:

• studiach I stopnia i studiach II stopnia lub na jednolitych studiach magisterskich, na kierunku, którego program studiów określa efekty uczenia się obejmujące wiedzę i umiejętności odpowiadające wszystkim wymaganiom odpowiednio podstawy programowej przedmiotu nauczania lub podstawy programowej kształcenia w zawodzie lub treściom prowadzonych zajęć; kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela psychologa jest prowadzone na kierunku psychologia;
• studiach podyplomowych trwających nie krócej niż 3 semestry.

Kształcenie na studiach przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela obejmuje przygotowanie merytoryczne do nauczania pierwszego przedmiotu lub prowadzenia pierwszych zajęć oraz przygotowanie pedagogiczne. Przygotowanie pedagogiczne dzieli się na: psychologiczno-pedagogiczne i dydaktyczne. To ostatnie obejmuje podstawy dydaktyki i emisję głosu oraz dydaktykę określonego przedmiotu lub rodzaju zajęć.

Kształcenie na studiach przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela może też obejmować przygotowanie merytoryczne oraz przygotowanie dydaktyczne do nauczania kolejnego przedmiotu lub prowadzenia kolejnych zajęć.

Przyszły nauczyciel odbywa również praktyki zawodowe, których celem jest nabycie doświadczenia związanego z pracą dydaktyczno-wychowawczą i konfrontowanie przyswojonej wiedzy z zakresu dydaktyki szczegółowej (metodyki nauczania) z rzeczywistością pedagogiczną. Jeżeli przedmiot jest nauczany zarówno w szkole podstawowej, jak i ponadpodstawowej, praktyki zawodowe odbywają się w obu typach szkół (to samo dotyczy rodzaju zajęć). Praktyki zawodowe są zintegrowane z realizacją zajęć z zakresu dydaktyki przedmiotu nauczania lub rodzaju zajęć.

Kształcenie na studiach przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela psychologa obejmuje przygotowanie merytoryczne, dydaktyczne w zakresie podstaw dydaktyki i emisji głosu oraz przygotowanie pedagogiczne (w tym metodykę pracy nauczyciela psychologa w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty).

W przypadku przygotowania do wykonywania zawodu nauczyciela psychologa w systemie oświaty praktyki zawodowe mają w szczególności umożliwić zdobycie doświadczenia związanego z pracą opiekuńczo-wychowawczą, diagnostyczną, edukacyjną i terapeutyczną z uczniami w różnych okresach rozwojowych oraz udzielaniem pomocy psychologicznej uczniom, rodzicom, opiekunom lub nauczycielom. Praktyki zawodowe są zintegrowane z realizacją zajęć z zakresu pedagogiki i metodyki pracy nauczyciela psychologa w przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty.

Kształcenie na studiach podyplomowych przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela może być prowadzone w zakresie przygotowania:

• psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego do nauczania przedmiotu lub prowadzenia zajęć – dla absolwentów studiów I stopnia i studiów II stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na kierunku, którego program studiów określał efekty uczenia się obejmujące wiedzę i umiejętności odpowiadające wszystkim wymaganiom odpowiednio podstawy programowej przedmiotu nauczania lub podstawy programowej kształcenia w zawodzie lub treściom prowadzonych zajęć, nieposiadających przygotowania psychologiczno-peda-gogicznego i dydaktycznego;
• psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego do nauczania teoretycznych przedmiotów zawodowych lub praktycznej nauki zawodu – dla absolwentów studiów co najmniej I stopnia na kierunku, którego program studiów określał efekty uczenia się obejmujące wiedzę i umiejętności odpowiadające wszystkim wymaganiom podstawy programowej kształcenia w zawodzie, nieposiadających przygotowania psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego;
• merytorycznego, psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego – dla absolwentów studiów I stopnia i studiów II stopnia na kierunkach, których programy studiów określały efekty uczenia się obejmujące wiedzę i umiejętności odpowiadające wymaganiom ogólnym odpowiednio podstawy programowej przedmiotu nauczania lub podstawy programowej kształcenia w zawodzie lub treściom prowadzonych zajęć;
• merytorycznego i dydaktycznego do nauczania kolejnego przedmiotu lub prowadzenia kolejnych zajęć dla absolwentów studiów I stopnia
  i studiów II stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na kierunkach, których programy studiów określały efekty uczenia się obejmujące wiedzę i umiejętności odpowiadające wymaganiom ogólnym odpowiednio podstawy programowej przedmiotu nauczania lub podstawy programowej kształcenia w zawodzie lub treściom prowadzonych zajęć, posiadających przygotowanie merytoryczne, psychologiczno-pedagogiczne, w zakresie podstaw dydaktyki i emisji głosu oraz dydaktyczne do nauczania przedmiotu lub prowadzenia zajęć;
• pedagogicznego do wykonywania zawodu nauczyciela psychologa dla absolwentów studiów I stopnia i studiów II stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na kierunku psychologia;
• psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego do nauczania języka obcego dla absolwentów studiów I stopnia i studiów II stopnia lub jednolitych studiów magisterskich na kierunku, którego program studiów nie określał efektów uczenia się obejmujących wiedzę i umiejętności odpowiadające wymaganiom podstawy programowej nauczania tego języka, a którzy legitymują się znajomością tego języka odpowiednią do wymagań określonych w rozp. MEN z dnia 01.08.2017 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli (Dz.U. z 2017 r. poz. 1575, ze zm.) i potwierdzoną zgodnie z tymi przepisami, lub ukończyli studia w państwie, w którym językiem urzędowym jest ten język, nieposiadających przygotowania psychologiczno-pedagogicznego i dydaktycznego.

Program studiów podyplomowych, w ramach których jest realizowane kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela, zapewnia osiągnięcie takich samych efektów uczenia się jak program studiów.

Nauczyciele przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej

Standard określony w załączniku nr 2 do cyt. rozp. ma zastosowanie do kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej (klasy I–III szkoły podstawowej), prowadzonego na studiach na kierunku pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna. Są to studia jednolite magisterskie: stacjonarne trwają nie krócej niż 9 semestrów, a niestacjonarne mogą trwać dłużej.

Kształcenie obejmuje przygotowanie merytoryczne i przygotowanie pedagogiczne. To ostatnie obejmuje przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne i przygotowanie dydaktyczne.

Przygotowanie merytoryczne nauczycieli przedszkoli i klas I–III szkoły podstawowej jest przygotowaniem do integracji treści nauczania i jako takie obejmuje: język polski, język obcy, matematykę, edukację społeczno-przyrodniczą, informatykę, plastykę, muzykę, technikę, wychowanie fizyczne i edukację zdrowotną. Przyszły nauczyciel zdobywa podstawy dydaktyki nauczania zintegrowanego i opanowuje metodykę ww. typów edukacji. Uczy się też, jak wspierać rozwój dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym oraz jak pracować z dzieckiem lub uczniem ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi.

Proces kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ma charakter zindywidualizowany. Poprzedza go diagnoza mocnych i słabych stron studenta jako przyszłego nauczyciela. Studentom udziela się wsparcia w planowaniu i realizacji zadań o charakterze samorozwojowym oraz w kształtowaniu postawy refleksyjnego praktyka, a także indywidualne doradztwo metodyczne.

Celem praktyk zawodowych jest zapoznanie studenta z organizacją pracy przedszkola, szkoły, placówki systemu oświaty, w tym placówki oświatowo-wychowawczej, poradni psychologiczno-pedagogicznej, warsztatem pracy nauczyciela (ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki zawodu nauczyciela przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej), formami i metodami nauczania i wychowania oraz umożliwienie studentowi kształtowania i rozwoju umiejętności dydaktyczno-wychowawczych w bezpośrednim kontakcie z uczniami, a także weryfikacji własnych predyspozycji do wykonywania zawodu nauczyciela.

W trakcie praktyk zawodowych student poznaje specyfikę pracy nauczyciela w przedszkolu i klasach I–III szkoły podstawowej, uczy się efektywnie organizować własny warsztat pracy, budować relacje z dziećmi i uczniami, ich rodzicami lub opiekunami oraz ze współpracownikami, wdrażać innowacyjność w zakresie indywidualizacji procesu nauczania, uwzględniającą zróżnicowanie potrzeb edukacyjnych uczniów, wspierać ich wszechstronny rozwój, aktywności i udział w życiu społecznym. Realizacja praktyk śródrocznych pozostaje w ścisłej korelacji z zajęciami teoretycznymi oraz metodycznymi.

Nauczyciele specjaliści

Standard określony w załączniku nr 3 do cyt. rozp. ma zastosowanie do kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela pedagoga specjalnego, nauczyciela logopedy i nauczyciela prowadzącego zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju dziecka:

• w zakresie:
  1. edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością słuchową (surdopedagogiki),
  2. edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością wzrokową (tyflopedagogiki),
  3. edukacji i rehabilitacji osób z niepełnosprawnością intelektualną,
  4. pedagogiki leczniczo-terapeutycznej,
  5. edukacji i terapii osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu,
  6. edukacji włączającej,
• w zakresie:
  1. pedagogiki resocjalizacyjnej,
  2. logopedii,
  3. pedagogiki korekcyjnej (terapii pedagogicznej),
  4. wczesnego wspomagania rozwoju dziecka.

Kształcenie w zakresie, o którym mowa w pkt 1, jest prowadzone na jednolitych studiach magisterskich na kierunku pedagogika specjalna. Kształcenie w zakresie, o którym mowa w pkt 2, może być prowadzone na jednolitych studiach magisterskich na kierunku pedagogika specjalna lub studiach I i II stopnia na kierunku innym niż pedagogika specjalna. Kształcenie, o którym mowa w pkt 1 i 2, może być prowadzone również na studiach podyplomowych, trwających nie krócej niż 3 semestry.

Kształcenie na studiach przygotowujące do wykonywania zawodu ww. nauczycieli obejmuje przygotowanie merytoryczne i przygotowanie pedagogiczne. To ostatnie obejmuje natomiast przygotowanie psychologiczno-pedagogiczne i przygotowanie dydaktyczne.

Kształcenie na studiach podyplomowych w zakresie pedagogiki specjalnej przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela może być prowadzone dla osób, które:

• posiadają kwalifikacje do nauczania przedmiotu lub prowadzenia zajęć, a nie posiadają przygotowania w zakresie pedagogiki specjalnej lub
• posiadają przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej i chcą uzyskać przygotowanie w dodatkowym zakresie pedagogiki specjalnej.

Program studiów podyplomowych, w ramach których jest realizowane kształcenie przygotowujące do wykonywania zawodu nauczyciela, zapewnia osiągnięcie takich samych efektów uczenia się jak program studiów.

Przygotowanie ww. nauczycieli obejmuje m.in. kształcenie kierunkowe (w tym dydaktykę specjalną i diagnostykę w pedagogice specjalnej), edukację włączającą (w tym diagnozę specjalnych potrzeb edukacyjnych, planowanie, realizację i monitoring działań wspierających) oraz przygotowanie w poszczególnych zakresach pedagogiki specjalnej (wymienionych na wstępie).

Praktyki zawodowe, zależnie od grupy zajęć, mają charakter: obserwacyjny, asystencki (w oddziałach ogólnodostępnych i specjalnych) i asystencko-pedagogiczny (samodzielne prowadzenie zajęć).

Zmiana systemu kształcenia a kwalifikacje nauczycieli

Od 1 października 2019 r. zmianie ulega system kształcenia nauczycieli przedszkola i klas I–III szkoły podstawowej. Kształcenie to będzie prowadzone na jednolitych studiach magisterskich na kierunku pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna. Zmiana dotyczy osób, które rozpoczną studia w roku akademickim 2019/2020. Osoby, które rozpoczęły je wcześniej, kontynuują kształcenie na dotychczasowych zasadach.

Do osób, które ukończyły studia albo rozpoczęły je przed 1.10.2019 r., zastosowanie mają dotychczasowe wymagania kwalifikacyjne. Kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w przedszkolach i klasach I–III szkoły podstawowej mają także absolwenci studiów I stopnia na kierunku pedagogika w specjalności przygotowującej do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym.

Jeżeli ww. absolwenci studiów I stopnia na kierunku pedagogika, mimo posiadania już kwalifikacji do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolu i w klasach I–III szkoły podstawowej, chcą podjąć dalsze kształcenie w celu uzyskania tytułu zawodowego magistra, mogą podjąć studia II stopnia na kierunku pedagogika w innym zakresie niż kształcenie nauczycieli przedszkola i klas I–III szkoły podstawowej. Natomiast ci z ww. absolwentów studiów I stopnia na kierunku pedagogika, którzy chcą podjąć dalsze kształcenie w specjalności przygotowującej do pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym, w celu uzyskania tytułu zawodowego magistra, mogą:

• ubiegać się o przyjęcie w trybie rekrutacji na studia II stopnia na kierunku pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna w uczelniach, które w dniu 1.10.2018 r. posiadały uprawnienie do prowadzenia takiego kształcenia (ostatnia rekrutacja może mieć miejsce na rok akademicki 2021/2022, czyli przed 1.10.2022 r.),
• ubiegać się o przyjęcie w trybie rekrutacji na jednolite studia magisterskie na kierunku pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna, na semestr I tych studiów, a następnie ubiegać się o przeniesienie części osiągnięć i tym samym wpisanie na wyższy semestr.