Omówione w tym punkcie przepisy rozdziału 4 u.p.o. „Społeczne organy w systemie oświaty” nie dotyczą niesamorządowych szkół i placówek publicznych oraz szkół i placówek niepublicznych (art. 87 u.p.o.).
Rada pedagogiczna
Rada pedagogiczna to organ kolegialny, któremu ustawodawca przyznaje szerokie kompetencje w zakresie realizacji zadań statutowych szkoły lub placówki dotyczących kształcenia, wychowania i opieki. Kompetencje rady zostały ukształtowane tak, by umożliwić pracownikom pedagogicznym faktyczne uczestnictwo w zarządzaniu jednostką organizacyjną, jaką jest szkoła czy placówka.
Skład i tryb pracy rady pedagogicznej
W myśl art. 69 ust. 1 u.p.o. radę pedagogiczną tworzy się w szkole lub placówce, która zatrudnia co najmniej 3 nauczycieli. Nauczyciele szkół zatrudniających mniej niż 3 nauczycieli są członkami rady pedagogicznej szkoły, której jest podporządkowana szkoła filialna.
W skład rady pedagogicznej wchodzą: dyrektor szkoły (placówki) i wszyscy zatrudnieni w niej nauczyciele oraz pracownicy innych zakładów pracy pełniący funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu lub prowadzący pracę wychowawczą z młodocianymi pracownikami w placówkach zbiorowego zakwaterowania (np. bursach, internatach), dla których praca dydaktyczna i wychowawcza stanowi podstawowe zajęcie.
W zebraniach rady pedagogicznej mogą również brać udział, z głosem doradczym, osoby zapraszane przez jej przewodniczącego za zgodą lub na wniosek tej rady, w tym przedstawiciele stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej szkoły (placówki), a w przypadku szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe – również przedstawiciele pracodawców, organizacji pracodawców, samorządu gospodarczego lub innych organizacji gospodarczych, stowarzyszeń lub samorządów zawodowych oraz sektorowych rad do spraw kompetencji.
Przewodniczącym rady pedagogicznej jest, z mocy prawa, dyrektor szkoły lub placówki (art. 69 ust. 4 u.p.o.). Powstaje pytanie, czy dyrektor niebędący nauczycielem może w pełni uczestniczyć w pracach rady. Nowe przepisy nie usuwają tej wątpliwości. Przyjmuje się jednak, że w sprawach dotyczących zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych (np. promowanie ucznia) radzie powinna przewodniczyć osoba uprawniona do sprawowania nadzoru pedagogicznego w szkole.
Zebrania rady pedagogicznej są organizowane obligatoryjnie: przed rozpoczęciem roku szkolnego, w każdym okresie (semestrze) w związku z klasyfikowaniem i promowaniem uczniów oraz po zakończeniu rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych. Ponadto, już fakultatywnie, rada zbiera się w miarę bieżących potrzeb.
Zebrania mogą być organizowane na wniosek organu sprawującego nadzór pedagogiczny, z inicjatywy dyrektora szkoły lub placówki, rady szkoły lub placówki, organu prowadzącego szkołę lub placówkę albo co najmniej 1/3 członków rady pedagogicznej.
Do zadań przewodniczącego art. 69 ust. 6 u.p.o. zalicza prowadzenie i przygotowanie zebrań rady oraz zawiadomienie wszystkich jej członków o terminie i porządku zebrania zgodnie z regulaminem rady.
Zgodnie z art. 73 ust. 1 i 2 u.p.o. rada ustala regulamin swej działalności, a jej zebrania są protokołowane. Uchwały rady podejmowane są zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy jej członków.
Niektóre uchwały rada podejmuje w głosowaniu tajnym – dotyczy to uchwał w sprawach związanych z osobami pełniącymi funkcje kierownicze w szkole (placówce) lub w sprawach związanych z opiniowaniem kandydatów na takie stanowiska (art. 73 ust. 1a u.p.o.).
Dyrektor szkoły lub placówki, nie rzadziej niż dwa razy w roku szkolnym, przedstawia radzie ogólne wnioski wynikające ze sprawowanego nadzoru pedagogicznego oraz informacje o działalności szkoły. Wystąpienie dyrektora ma charakter wyłącznie informacyjny; rzeczowe i regularne informowanie rady o bieżących sprawach daje gwarancję efektywnej współpracy obu organów dla dobra szkoły.
Zgodnie z art. 69 ust. 8 u.p.o. na wniosek dyrektora szkoły w posiedzeniach rady pedagogicznej uczestniczą także pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna – ich zadaniem jest przedstawienie członkom rady zagadnień dotyczących edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia uczniów, z zachowaniem w tajemnicy informacji o stanie zdrowia uczniów. Regulacja ta została wprowadzona do u.p.o. przez ustawę z dn. 12.04.2019 r. o opiece zdrowotnej nad uczniami (Dz.U. z 2019 r. poz. 1078).
Kompetencje rady pedagogicznej
Ustawodawca przyznaje radzie pedagogicznej kompetencje stanowiące i opiniodawcze. Uchwały podejmowane przez radę w ramach kompetencji stanowiących są dla dyrektora szkoły wiążące (por. art. 68 ust. 1 pkt 4 u.p.o.). Nie mają takiej mocy uchwały, które rada podejmuje w ramach kompetencji opiniodawczych – dyrektor nie jest zobowiązany do ich wykonania, może jednak skorzystać z uwag przedstawionych przez radę.
Katalog kompetencji stanowiących rady został w przepisach u.p.o. określony w sposób wyczerpujący, co wyklucza możliwość rozszerzenia go o kolejne pozycje. Do kompetencji tych należy:
1) zatwierdzanie planów pracy szkoły lub placówki po zaopiniowaniu przez radę szkoły lub placówki;
2) podejmowanie uchwał w sprawie wyników klasyfikacji i promocji uczniów;
3) podejmowanie uchwał w sprawie eksperymentów pedagogicznych w szkole lub placówce, po zaopiniowaniu ich projektów przez radę szkoły lub placówki oraz radę rodziców;
4) ustalanie organizacji doskonalenia zawodowego nauczycieli szkoły lub placówki;
5) podejmowanie uchwał w sprawach skreślenia z listy uczniów;
6) ustalanie sposobu wykorzystania wyników nadzoru pedagogicznego, w tym sprawowanego nad szkołą lub placówką przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny, w celu doskonalenia pracy szkoły lub placówki.
Przepisy art. 71 u.p.o. przewidują szczególny tryb kontroli legalności uchwał podjętych w ramach kompetencji stanowiących rady pedagogicznej. Uchwała podjęta w tym zakresie podlega ocenie dyrektora szkoły lub placówki – dyrektor wstrzymuje jej wykonanie, jeśli uzna, że jest ona niezgodna z przepisami prawa. O wstrzymaniu wykonania uchwały dyrektor niezwłocznie zawiadamia organ prowadzący oraz organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Ostateczną decyzję podejmuje organ sprawujący nadzór pedagogiczny. Organ ten uchyla uchwałę w razie stwierdzenia jej niezgodności z przepisami prawa po zasięgnięciu (niewiążącej) opinii organu prowadzącego. Rozstrzygnięcie organu sprawującego nadzór pedagogiczny jest ostateczne. Jeżeli więc utrzyma on w mocy uchwałę rady, dyrektor zobowiązany jest do jej niezwłocznego wykonania.
Katalog kompetencji opiniodawczych rady pedagogicznej nie jest zamknięty. Rada opiniuje w szczególności:
1) organizację pracy szkoły lub placówki, w tym tygodniowy rozkład zajęć edukacyjnych, oraz organizację kwalifikacyjnych kursów zawodowych, jeżeli szkoła lub placówka takie kursy prowadzi,
2) projekt planu finansowego szkoły lub placówki będącej jednostką budżetową,
3) wnioski dyrektora o przyznanie nauczycielom odznaczeń, nagród i innych wyróżnień,
4) propozycje dyrektora szkoły lub placówki w sprawach przydziału nauczycielom stałych prac i zajęć w ramach wynagrodzenia zasadniczego oraz dodatkowo płatnych zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.
Z reguły nad projektem opinii pracuje grupa nauczycieli wydelegowana przez radę pedagogiczną. Wstępny projekt opinii jest przedmiotem dyskusji na posiedzeniu rady, wtedy też zgłaszane są uwagi i wprowadzane poprawki. Po uzgodnieniu tekstu odbywa się głosowanie nad dokumentem. Jak wskazano, uchwały podejmowane przez radę pedagogiczną w ramach jej kompetencji opiniodawczych nie mają dla dyrektora mocy wiążącej, tzn. dyrektor nie jest zobowiązany do ich wykonania.
Niezwykle istotnym zadaniem rady pedagogicznej jest przygotowywanie projektu statutu szkoły lub placówki albo jego zmian (art. 72 ust. 1 u.p.o.). Rada pedagogiczna przedstawia go do uchwalenia radzie szkoły lub placówki, a w braku tej ostatniej – sama przyjmuje statut (lub jego zmiany). Kompetencja ta dotyczy statutu szkoły (placówki) już istniejącej, ponieważ pierwszy statut nadaje szkole lub placówce organ prowadzący.
Rada pedagogiczna może wystąpić z wnioskiem o odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora lub z innego stanowiska kierowniczego w szkole lub placówce (np. wicedyrektora, kierownika filii). Organ uprawniony do odwołania ma obowiązek przeprowadzić postępowanie wyjaśniające i powiadomić o jego wyniku radę pedagogiczną w ciągu 14 dni od otrzymania wniosku.
Tzw. tajemnica rady pedagogicznej
Zgodnie z art. 73 ust. 3 u.p.o. wszystkie osoby biorące udział w zebraniu rady pedagogicznej są obowiązane do nieujawniania spraw poruszanych na zebraniu rady pedagogicznej, które mogą naruszać dobra osobiste uczniów lub ich rodziców, a także nauczycieli i innych pracowników szkoły (placówki). W kwestii ochrony dóbr osobistych należy sięgnąć do art. 23 i 24 k.c. Regulacje te określają przykładowy katalog dóbr osobistych oraz konsekwencje ich naruszenia. Wiele kontrowersji budzi kwestia udostępniania protokołów rady pedagogicznej. Orzecznictwo sądów administracyjnych potwierdza, że dokumentacja ta mieści się w pojęciu informacji publicznej i jako taka podlega udostępnieniu na podstawie ustawy z dn. 06.09.2001 r. o dostępie do informacji publicznej (t. jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1429), z uwzględnieniem ograniczeń przewidzianych w tej ustawie.
Przepisy szczególne dotyczące klasyfikacji i promocji uczniów
Rada pedagogiczna odgrywa kluczową rolę w klasyfikacji i promocji uczniów. W 2019 r., w obliczu strajku nauczycieli, do u.p.o. wprowadzono przepisy, które pozwalają przeprowadzić klasyfikację i promocję uczniów nawet wtedy, gdy niemożliwe jest zebranie się rady pedagogicznej.
O tym, jak postępować w razie zaistnienia takiej nadzwyczajnej sytuacji, stanowi art. 73a u.p.o. Jeżeli rada pedagogiczna nie podejmie uchwały w sprawie wyników klasyfikacji i promocji uczniów, o wynikach tej klasyfikacji i promocji rozstrzyga dyrektor szkoły. W przypadku gdy dyrektor szkoły nie podejmie tego rozstrzygnięcia, o wynikach klasyfikacji i promocji uczniów rozstrzyga nauczyciel wyznaczony przez organ prowadzący szkołę.
W przypadku szkół prowadzonych przez j.s.t. zadania i kompetencje organu prowadzącego wykonuje odpowiednio wójt (burmistrz, prezydent miasta), zarząd powiatu, zarząd województwa. Dokumentację dotyczącą klasyfikacji i promocji uczniów oraz ukończenia przez nich szkoły w ww. przypadkach podpisują odpowiednio dyrektor szkoły lub nauczyciel wyznaczony przez organ prowadzący szkołę.
Rada szkoły lub placówki
Zgodnie z art. 80 ust. 1 u.p.o. w szkołach i placówkach mogą działać rady szkół i placówek. Przepis ten przesądza, że tworzenie tego organu nie jest obligatoryjne. Rady szkoły (placówki) nie powołuje się w szkołach i placówkach, w których ze względu na specyfikę organizacji pracy i zadania nie ma możliwości wyłonienia stałej reprezentacji rodziców lub uczniów.
W szkołach lub placówkach, w których rada szkoły (placówki) nie została powołana, jej zadania wykonuje rada pedagogiczna.
Ustrój i tryb pracy rady szkoły lub placówki
Powstanie rady szkoły lub placówki organizuje dyrektor szkoły. Powołuje on radę albo z własnej inicjatywy, albo na wniosek rady rodziców, a w przypadku szkół ponadpodstawowych – także na wniosek samorządu uczniowskiego (art. 81 ust. 13 u.p.o.).
W skład rady szkoły lub placówki wchodzą w równej liczbie:
- nauczyciele wybrani przez ogół nauczycieli,
- rodzice wybrani przez ogół rodziców,
- uczniowie wybrani przez ogół uczniów.
Ustawodawca wprowadza kilka zastrzeżeń co do składu rady szkoły (placówki). W jej skład nie mogą wchodzić uczniowie przedszkoli, uczniowie klas I–IV szkół podstawowych, z wyłączeniem szkół dla dorosłych, a także uczniowie szkół specjalnych i placówek dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim oraz uczniowie szkół i placówek, w których nie tworzy się samorządu uczniowskiego. W szkole podstawowej dla dzieci i młodzieży udział uczniów klasy V i VI w radzie szkoły nie jest obowiązkowy. W szkołach i placówkach, w których nie tworzy się rad rodziców, udział rodziców w radzie szkoły lub placówki nie jest obowiązkowy.
Rada szkoły lub placówki powinna liczyć co najmniej 6 osób. Tryb wyboru jej członków określa statut szkoły lub placówki. Statut powinien regulować wszystkie kwestie związane z przeprowadzeniem wyborów do rady, w tym m.in. sposób ogłaszania wyborów, zasady zgłaszania kandydatów, tryb i sposób głosowania, zasady ustalania i ogłaszania wyników.
Statut szkoły lub placówki może przewidywać rozszerzenie składu rady o inne osoby niż reprezentanci uczniów, rodziców i nauczycieli.
Kadencja rady szkoły lub placówki trwa 3 lata. Dopuszczalne jest jednak dokonywanie corocznej zmiany 1/3 składu rady (tzw. kadencja rotacyjna), o ile możliwość taką przewiduje statut szkoły lub placówki.
Rada szkoły lub placówki uchwala regulamin swojej działalności oraz wybiera przewodniczącego, zebrania rady są protokołowane. Ustawodawca pozostawia radzie swobodę w kształtowaniu treści regulaminu, w art. 81 ust. 9 u.p.o. wskazuje jedynie, że regulamin może określać rodzaje spraw, w których rozpatrywaniu nie biorą udziału przedstawiciele uczniów. W posiedzeniach rady szkoły lub placówki może brać udział dyrektor szkoły, ale przysługuje mu tylko głos doradczy, co wyłącza jego udział w podejmowaniu rozstrzygnięć. Do udziału w posiedzeniach rady mogą być zapraszane przez przewodniczącego, za zgodą lub na wniosek rady, także inne osoby, również tylko z głosem doradczym.
Rady szkół lub placówek mogą porozumiewać się ze sobą, ustalając zasady i zakres współpracy. Na podstawie tego przepisu rady mogą podejmować wspólne inicjatywy w obszarze edukacji i wychowania.
Kompetencje rady szkoły lub placówki
W myśl art. 80 ust. 2 u.p.o. rada uczestniczy w rozwiązywaniu spraw wewnętrznych szkoły lub placówki, przez co należy rozumieć udział rady w zarządzaniu daną jednostką organizacyjną. Dalsza część tego przepisu wyznacza zakres spraw, w których ustawodawca statuuje kompetencje rady szkoły lub placówki do zajmowania stanowiska, wyrażania opinii i formułowania wniosków.
Najważniejszą kompetencją rady szkoły (placówki) jest uchwalanie statutu szkoły (placówki), przy czym chodzi o kolejny statut, jako że pierwszy statut nadaje organ prowadzący. Rada szkoły (placówki) współdziała tu z radą pedagogiczną – ta druga przygotowuje projekt statutu.
Rada szkoły (placówki) opiniuje projekt planu finansowego szkoły (placówki) – dyrektor ma obowiązek przedstawić radzie do zaopiniowania projekt planu finansowego.
Rada szkoły (placówki) może występować do organu sprawującego nadzór pedagogiczny nad szkołą lub placówką z wnioskami o zbadanie i dokonanie oceny działalności szkoły lub placówki, jej dyrektora lub innego nauczyciela zatrudnionego w szkole lub placówce – wnioski te mają dla organu charakter wiążący.
Kolejne uprawnienie rady szkoły (placówki) obejmuje opiniowanie planu pracy szkoły lub placówki, projektów eksperymentów pedagogicznych oraz innych spraw istotnych dla szkoły lub placówki.
Rada szkoły (placówki) z własnej inicjatywy ocenia sytuację oraz stan szkoły lub placówki i występuje z wnioskami do dyrektora, rady pedagogicznej, organu prowadzącego oraz do wojewódzkiej rady oświatowej, w szczególności w sprawach organizacji dodatkowych zajęć edukacyjnych, zajęć prowadzonych w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, zajęć rozwijających zainteresowania i uzdolnienia uczniów oraz zajęć z zakresu doradztwa zawodowego. Wykonywanie tej kompetencji ułatwia radzie fakt, że większość informacji i danych dotyczących działalności szkoły ma charakter informacji publicznej i podlega udostępnieniu w trybie i na zasadach określonych w ustawie o dostępie do informacji publicznej.
Rada szkoły (placówki) może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek oraz innych źródeł. Ustawodawca nakazuje, by zasady wydatkowania tych środków określał regulamin rady. Fundusze mogą być przeznaczone wyłącznie na wspieranie działalności statutowej szkoły lub placówki (art. 80 ust. 3 u.p.o.).
Uchwały podejmowane przez radę szkoły w ramach kompetencji stanowiących są dla dyrektora szkoły wiążące (por. art. 68 ust. 1 pkt 4 u.p.o.).
W uzupełnieniu należy dodać, że na podstawie art. 6a ust. 1 pkt 4 KN radzie szkoły przysługuje prawo do wystąpienia z wiążącym wnioskiem o dokonanie oceny pracy nauczyciela. Ponadto pozytywna opinia rady szkoły (placówki) jest warunkiem podjęcia przez stowarzyszenie lub inną organizację działalności w szkole (patrz niżej).
Rada rodziców w szkole lub placówce
Zgodnie z art. 83 ust. 1 u.p.o. w szkołach i placówkach działają rady rodziców, które reprezentują ogół rodziców uczniów. Obecnie powoływanie tych rad jest zatem obligatoryjne, a rodzaje szkół i placówek, w których nie tworzy się rad rodziców, określa rozp. MEN.
Podobnie jak to jest w przypadku rady pedagogicznej, także w zebraniach rady rodziców mogą uczestniczyć pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna w celu omówienia zagadnień z zakresu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia uczniów – z zachowaniem w tajemnicy informacji o stanie zdrowia uczniów.
Ustrój i tworzenie rady rodziców
Skład rady rodziców oraz zasady wyłaniania jej członków określa u.p.o. Przedstawiciele rodziców wybierani są zawsze w wyborach tajnych. W szkołach w skład rady rodziców wybiera się po jednym przedstawicielu rad oddziałowych, wyłonionych w tajnych wyborach przez zebranie rodziców uczniów danego oddziału. W placówkach w skład rady rodziców wchodzi co najmniej 7 przedstawicieli, wybranych w tajnych wyborach przez zebranie rodziców wychowanków danej placówki. W szkołach artystycznych w skład rady rodziców wchodzą przedstawiciele w liczbie określonej w statucie szkoły, wybrani w tajnych wyborach przez zebranie rodziców uczniów danej szkoły.
W wyborach jednego ucznia reprezentuje jeden rodzic, wybory przeprowadza się na pierwszym zebraniu rodziców w każdym roku szkolnym.
Rada rodziców uchwala regulamin swojej działalności. Określa w nim w szczególności wewnętrzną strukturę i tryb pracy rady oraz szczegółowy tryb przeprowadzania wyborów.
Kompetencje rady rodziców
Zgodnie z art. 84 ust. 1 u.p.o. rada rodziców może występować do dyrektora i innych organów szkolnych (rady szkoły lub placówki, rady pedagogicznej) oraz do podmiotów zewnętrznych wobec szkoły (organu prowadzącego, organu sprawującego nadzór pedagogiczny) z wnioskami i opiniami we wszystkich sprawach szkoły (placówki) – może zatem z własnej inicjatywy zgłaszać postulaty zmian i wyrażać stanowisko w danej sprawie.
Rada rodziców, w porozumieniu z radą pedagogiczną, uchwala program wychowawczo-profilaktyczny szkoły lub placówki. o którym mowa w art. 26 u.p.o.
Jeżeli w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia roku szkolnego rada rodziców nie uzyska porozumienia z radą pedagogiczną w sprawie programu wychowawczo-profilaktycznego szkoły lub placówki, program ten ustala dyrektor szkoły w uzgodnieniu z organem sprawującym nadzór pedagogiczny – obowiązuje on do czasu uchwalenia programu przez radę rodziców w porozumieniu z radą pedagogiczną.
Przepisy u.p.o. przewidują wyjątki od powyższej zasady. W szkołach i placówkach, w których nie tworzy się rad rodziców, program wychowawczo-profilaktyczny uchwala rada pedagogiczna. Ponadto w szkołach i placówkach publicznych prowadzonych przez osoby prawne inne niż j.s.t. lub przez osoby fizyczne oraz w szkołach i placówkach niepublicznych program wychowawczo-profilaktyczny ustala organ wskazany w statucie szkoły lub placówki.
Rada rodziców opiniuje program i harmonogram poprawy efektywności kształcenia lub wychowania szkoły lub placówki, a także projekt planu finansowego składanego przez dyrektora szkoły – czyni to jeszcze przed ich ostatecznym ustaleniem i przekazaniem odpowiednio organowi sprawującemu nadzór pedagogiczny i organowi prowadzącemu.
Na podstawie art. 6a ust. 1 pkt 5 KN radzie rodziców przysługuje prawo do wystąpienia z wiążącym wnioskiem o dokonanie oceny pracy nauczyciela. Ponadto dyrektor szkoły, dokonując tej oceny, ma obowiązek zasięgnąć opinii rady rodziców (z wyjątkiem szkół i placówek, w których nie tworzy się tych rad). Rada przedstawia pisemną opinię w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia
o dokonywanej ocenie pracy nauczyciela. Nieprzedstawienie opinii przez radę nie wstrzymuje jednak dokonywania oceny pracy – art. 6a ust. 5 pkt 1 i ust. 5a KN.
W uzupełnieniu należy dodać, że pozytywna opinia rady rodziców jest warunkiem podjęcia przez stowarzyszenie lub inną organizację działalności w szkole (patrz niżej).
W celu wspierania działalności statutowej szkoły (placówki) rada rodziców może gromadzić fundusze z dobrowolnych składek rodziców oraz innych źródeł. Zasady wydatkowania tych środków określa regulamin działalności rady. Zgodnie z art. 84 ust. 7 u.p.o. fundusze rady mogą być przechowywane na odrębnym rachunku bankowym rady rodziców. Do założenia i likwidacji tego rachunku bankowego oraz dysponowania funduszami na tym rachunku są uprawnione osoby posiadające pisemne upoważnienie udzielone przez radę rodziców.
Rady rodziców mogą porozumiewać się ze sobą oraz ustalać zasady i zakres współpracy.
Samorząd uczniowski
W myśl art. 85 ust. 1 i 2 u.p.o. w szkole i placówce działa samorząd uczniowski, a tworzą go wszyscy uczniowie szkoły (placówki). Samorząd uczniowski to zatem obligatoryjny organ wewnętrzny szkoły, a typy szkół i placówek, w których się go nie tworzy, określa rozp. MEN.
Tworzenie organów samorządu uczniowskiego
Zasady wybierania i działania organów samorządu określa regulamin uchwalany przez ogół uczniów w głosowaniu równym, tajnym i powszechnym. Samorząd uczniowski to ogół uczniów danej szkoły (placówki), natomiast wybrane w sposób określony w regulaminie organy samorządu to, w rozumieniu ustawy, jedyna „reprezentacja” uczniów.
Ustawodawca nie ingeruje ani w tryb przygotowywania i uchwalania regulaminu, ani w jego treść; zastrzega jedynie, że regulamin nie może być sprzeczny ze statutem szkoły lub placówki. Zasady ustalania i przyjmowania regulaminu samorządu mogą zostać określone w statucie szkoły (placówki). Ustawodawca nie narzuca też żadnych rozwiązań w kwestii struktury samorządu uczniowskiego – praktyka pokazuje, że w szkołach funkcjonują zazwyczaj samorząd klasowy i samorząd szkoły, a najczęściej spotykane funkcje (organy) to: przewodniczący, sekretarz, skarbnik, a w przypadku samorządu szkoły – także zarząd czy komisja rewizyjna.
Kompetencje samorządu uczniowskiego
Samorząd może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły lub placówki, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak:
- prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami;
- prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;
- prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;
- prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;
- prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem;
- prawo wyboru nauczyciela pełniącego funkcję opiekuna samorządu.
W uzupełnieniu do ww. uprawnień samorządu uczniowskiego należy dodać, że skreślenie ucznia z listy uczniów następuje po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego (art. 68 ust. 2 u.p.o.). Z kolei na podstawie art. 6a ust. 5 pkt 3 KN dyrektor szkoły, dokonując oceny pracy nauczyciela, może zasięgnąć opinii samorządu uczniowskiego.
Samorząd w szkole dla dorosłych, branżowej szkole II stopnia, szkole policealnej, policealnej szkole artystycznej lub placówce kształcenia ustawicznego może – w celu wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki – gromadzić fundusze z dobrowolnych składek i innych źródeł. Zasady wydatkowania tych środków określa regulamin samorządu.
Organizacja wolontariatu w szkole
Zgodnie z art. 85 ust. 6 u.p.o. samorząd uczniowski w porozumieniu z dyrektorem szkoły lub placówki może podejmować działania z zakresu wolontariatu. Samorząd może ze swojego składu wyłonić radę wolontariatu.
Skład rady wolontariatu ogranicza się więc wyłącznie do członków samorządu uczniowskiego. Rada wolontariatu, tworzona na zasadzie dobrowolności, ma stanowić narzędzie do koordynacji zadań z zakresu wolontariatu. Jej zadaniem może być diagnozowanie potrzeb społecznych w środowisku szkolnym lub otoczeniu szkoły, opiniowanie oferty działań i decydowanie o konkretnych działaniach do realizacji.
W myśl art. 1 pkt 12 u.p.o. system oświaty ma zapewniać m.in. kształtowanie u uczniów postaw prospołecznych, w tym poprzez możliwość udziału w działaniach z zakresu wolontariatu, sprzyjających aktywnemu uczestnictwu uczniów w życiu społecznym. Przepis ten podkreśla rolę wolontariatu szkolnego jako istotnego elementu kształtowania u uczniów postaw prospołecznych. Osiągnięcia w zakresie aktywności społecznej, w tym na rzecz środowiska szkolnego, w szczególności w formie wolontariatu, są brane pod uwagę i premiowane podczas rekrutacji do szkół ponadpodstawowych.
Zgodnie z art. 68 ust. 1 pkt 9 u.p.o. na dyrektorze szkoły lub placówki spoczywa obowiązek stworzenia warunków do działania w szkole lub placówce: wolontariuszy, stowarzyszeń i innych organizacji, w szczególności organizacji harcerskich, których celem statutowym jest działalność wychowawcza lub rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki.
Istotny jest obowiązek zawarcia w statucie szkoły regulacji dotyczących sposobu organizacji i realizacji działań w zakresie wolontariatu. Mówi o tym art. 98 ust. 1 pkt 21 u.p.o. Działania w zakresie wolontariatu powinny odbywać się w sposób uporządkowany i na jasnych zasadach, określonych w najważniejszym dokumencie wewnętrznym szkoły.
Działalność stowarzyszeń i organizacji społecznych w szkołach i placówkach
W myśl art. 86 ust. 1 u.p.o. w szkole i placówce mogą działać, z wyjątkiem partii i organizacji politycznych, stowarzyszenia i inne organizacje, a w szczególności organizacje harcerskie, których celem statutowym jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki.
Powyższa regulacja dotyczy wszelkiej aktywności (stałej, jednorazowej, doraźnej) rozwijanej w szkole lub placówce przez organizacje harcerskie, organizacje pozarządowe i organizacje pożytku publicznego, jak również osoby prawne prowadzące działalność statutową w zakresie oświaty i wychowania. Przepis ten formułuje bezwzględny zakaz działania w szkole lub placówce partii i organizacji politycznych, a tym samym prowadzenia na terenie szkoły (placówki) jakiejkolwiek agitacji politycznej.
Stowarzyszenia i organizacje mogą podjąć działalność w szkole (placówce) wyłącznie za zgodą jej dyrektora. Organizacja ubiegająca się o zgodę powinna złożyć do dyrektora stosowny wniosek oraz, na jego żądanie, przedstawić statut lub inne dokumenty, które potwierdzą spełnienie warunków, o których mowa w ustawie – a więc, że nie jest ona ani partią, ani organizacją polityczną, a profil jej działalności koresponduje z zadaniami statutowymi szkoły lub placówki.
Udzielenie zgody musi zostać poprzedzone uzgodnieniem warunków działalności, którą dana organizacja ma zamiar podjąć w szkole lub placówce – porozumienie powinno dotyczyć charakteru działań, rodzaju aktywności, udziału szkoły i jej środków rzeczowych. Warunkiem koniecznym udzielenia zgody jest uzyskanie pozytywnej opinii rady szkoły (placówki) oraz rady rodziców – negatywna opinia jest dla dyrektora wiążąca.
Dyrektor szkoły lub placówki, w której nie tworzy się rady rodziców, oraz tej, w której nie utworzono rady szkoły (placówki), zwolniony jest z obowiązku zasięgania opinii, o której mowa.