Uprawnienia urlopowe w niektórych innych przepisach

Uprawnienia urlopowe określonych grup zawodowych (np. nauczyciele, nauczyciele akademiccy) zostały uregulowane – korzystniej niż w Kodeksie pracy – w odrębnych ustawach (tzw. pragmatykach służbowych).

Uprawnienia urlopowe nauczycieli

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26.01.1982 r. – Karta Nauczyciela (Dz.U. 2019 r. poz. 2215, ze zm.) nauczycielowi zatrudnionemu (przez cały okres trwania zajęć w danym roku szkolnym) w szkole, w której organizacji pracy przewidziano ferie letnie i zimowe, przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze odpowiadającym okresowi ferii i w czasie ich trwania. W czasie tych ferii nauczyciel może być zobowiązany przez dyrektora szkoły do przeprowadzania egzaminów, prac związanych z zakończeniem roku szkolnego i przygotowaniem roku szkolnego oraz opracowywania szkolnego zestawu programów i uczestniczenia w doskonaleniu zawodowym w określonej formie, jednak czynności te nie mogą łącznie zająć nauczycielowi więcej niż 7 dni i muszą być tak rozplanowane, aby pozwalały zrealizować prawo do nieprzerwanego, co najmniej czterotygodniowego urlopu wypoczynkowego.

Nauczyciel zatrudniony w placówce feryjnej, uzyskuje prawo do pierwszego urlopu w ostatnim dniu poprzedzającym te ferie, a do drugiego i dalszych urlopów – w każdym następnym roku kalendarzowym.

Nauczycielom zatrudnionym w szkołach, w których nie są przewidziane ferie szkolne (placówki nieferyjne) przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 35 dni roboczych w czasie ustalonym w planie urlopów.

» Urlop w wymiarze proporcjonalnym – nauczyciel zatrudniony przez okres krótszy niż 10 miesięcy w placówce feryjnej, ma prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze proporcjonalnym do określonego w umowie okresu prowadzenia zajęć.

Nauczyciel zatrudniony w placówce nieferyjnej, w razie nawiązania lub ustania stosunku pracy w trakcie roku kalendarzowego, ma prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze proporcjonalnym do okresu przepracowanego, zgodnie z przepisami k.p.

» Urlop uzupełniający – nauczycielowi przysługuje urlop w ciągu roku szkolnego, w wymiarze uzupełniającym do 8 tygodni, w przypadku niewykorzystania urlopu wypoczynkowego w całości lub części w okresie ferii szkolnych z powodu niezdolności do pracy wywołanej chorobą lub odosobnieniem w związku z chorobą zakaźną, urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu ojcowskiego, urlopu rodzicielskiego, urlopu dla poratowania zdrowia, odbywania ćwiczeń wojskowych albo krótkotrwałego przeszkolenia wojskowego.

» Wynagrodzenie urlopowe – za okres urlopu wypoczynkowego nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie, jakie by otrzymywał, gdyby w tym czasie pracował.

Zasady ustalania wynagrodzenia miesięcznego, będącego podstawą obliczenia wynagrodzenia urlopowego, określono w rozp. MEN z dnia 26.06.2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (Dz.U. z 2020 r. poz. 1455). Zgodnie z § 5 tego rozp. wynagrodzenie za jeden dzień urlopu nauczyciela placówki feryjnej ustala się, dzieląc miesięczne wynagrodzenie obliczone wg reguł określonych w § 1–4 cyt. rozp. przez liczbę 30, a w przypadku nauczyciela placówki nieferyjnej – dzieląc miesięczne wynagrodzenie obliczone w myśl zasad określonych w § 1–4 cyt. rozp. przez liczbę 21.

» Ekwiwalent z tytułu niewykorzystania urlopu – jeżeli nauczyciel nie wykorzysta urlopu wypoczynkowego z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, powołania do zasadniczej służby wojskowej albo do odbywania zastępczo obowiązku tej służby, do okresowej służby wojskowej lub do odbywania długotrwałego przeszkolenia wojskowego przysługuje mu ekwiwalent pieniężny za okres niewykorzystanego urlopu, nie więcej jednak niż za 8 tygodni w odniesieniu do nauczycieli zatrudnionych w placówce feryjnej, oraz nie więcej niż za 35 dni roboczych w stosunku do nauczycieli pracujących w placówce nieferyjnej. Ekwiwalent ustala się, stosując zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Za podstawę ustalenia ekwiwalentu za jeden dzień urlopu wypoczynkowego przyjmuje się wysokość wynagrodzenia przysługującego nauczycielowi za jeden dzień urlopu.

» Urlop dla poratowania zdrowia – może zostać udzielony nauczycielowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze zajęć na czas nieokreślony, po przepracowaniu nieprzerwanie co najmniej 7 lat w szkole w wymiarze nie niższym niż ½ obowiązkowego wymiaru zajęć.

Do okresu siedmioletniej pracy w szkole, o którym mowa wlicza się okresy czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby oraz urlopu innego niż wypoczynkowy, trwające nie dłużej niż 6 miesięcy. W przypadku wspomnianej absencji chorobowej i urlopu trwających dłużej niż 6 miesięcy wymagany okres pracy przedłuża się o ten czas. Wspomniany siedmioletni okres pracy w szkole uważa się za nieprzerwany, jeżeli nauczyciel podjął zatrudnienie w szkole nie później niż w ciągu 3 miesięcy po ustaniu poprzedniego stosunku pracy w tej samej szkole.

O potrzebie udzielenia takiego urlopu, w celu przeprowadzenia zalecanego leczenia lub w celu skierowania na leczenie uzdrowiskowe bądź rehabilitację uzdrowiskową, orzeka uprawniony lekarz w trybie i na zasadach określonych w art. 73 ust. 10-10c. Urlop dla poratowania zdrowia jest udzielany w wymiarze nieprzekraczającym jednorazowo roku (art. 73 Karty Nauczyciela). Łączny wymiar urlopu dla poratowania zdrowia nauczyciela w okresie całego zatrudnienia nie może przekraczać 3 lat, przy czym nauczycielowi można udzielić kolejnego urlopu dla poratowania zdrowia nie wcześniej niż po upływie roku od dnia zakończenia poprzedniego urlopu tego rodzaju.

Uprawnienia urlopowe nauczycieli akademickich

Zgodnie z art. 129 ust. 1 ustawy z dnia 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2021 r. poz. 478, ze zm.), nauczycielowi akademickiemu przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 36 dni roboczych w ciągu roku. Należy podkreślić, że dni wolnych od pracy wynikających z rozkładu czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy nie wlicza się do urlopu wypoczynkowego. Szczegółowe zasady i tryb udzielania urlopu wypoczynkowego określa regulamin pracy.

• Wynagrodzenie w czasie urlopu – nauczycielowi akademickiemu w okresie urlopu wypoczynkowego przysługuje takie wynagrodzenie, jakie otrzymałby, gdyby w tym czasie pracował. Zmienne
  składniki wynagrodzenia oblicza się na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z okresu 12 miesięcy poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu, a jeżeli zatrudnienie trwało krócej – na podstawie przeciętnego wynagrodzenia z całego okresu zatrudnienia przy uwzględnieniu stawek wynagrodzenia obowiązujących na dzień rozpoczęcia urlopu (art. 135 ust. 1 cyt. ustawy).

» Prawo do ekwiwalentu pieniężnego – nauczycielowi akademickiemu w razie niewykorzystania przez niego urlopu wypoczynkowego z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy przysługuje ekwiwalent pieniężny za okres niewykorzystanego urlopu. Ekwiwalent pieniężny za okres niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego ustala się, stosując zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy.

• Prawo do płatnego urlopu naukowego – zgodnie z art. 130 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce rektor może udzielić nauczycielowi akademickiemu:
• posiadającemu co najmniej stopień doktora, w okresie 7 lat zatrudnienia w danej uczelni – płatnych urlopów naukowych w łącznym wymiarze nieprzekraczającym roku w celu przeprowadzenia badań,
• przygotowującemu rozprawę doktorską – płatnego urlopu naukowego w wymiarze nieprzekraczającym 3 miesięcy,
• płatnego urlopu w celu odbycia za granicą kształcenia, stażu naukowego albo dydaktycznego, uczestnictwa w konferencji albo uczestnictwa we wspólnych badaniach naukowych prowadzonych z podmiotem zagranicznym na podstawie umowy o współpracy naukowej,
• płatnego urlopu w celu uczestnictwa we wspólnych badaniach naukowych prowadzonych z Centrum Łukasiewicz lub instytutem Sieci Łukasiewicz.

Nauczyciel akademicki może także, za zgodą rektora, uzyskać urlop bezpłatny dla celów naukowych.

• Prawo do płatnego urlopu zdrowotnego – jak wynika z art. 131 ust. 1 i 2 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce nauczycielowi akademickiemu, który ukończył 65. rok życia, zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy, po co najmniej 10 latach zatrudnienia w uczelni przysługuje prawo do płatnego urlopu dla poratowania zdrowia w celu przeprowadzenia zaleconego leczenia, jeżeli stan jego zdrowia wymaga powstrzymania się od pracy.

Łączny wymiar urlopu dla poratowania zdrowia w całym okresie zatrudnienia nauczyciela akademickiego nie może przekroczyć jednego roku. W przypadku gdy wspomniany urlop jest wykorzystywany w częściach, kolejnego urlopu można udzielić nie wcześniej niż po upływie 3 lat od dnia zakończenia ostatnio udzielonego urlopu.

W czasie urlopu dla poratowania zdrowia nie można wykonywać zajęcia zarobkowego.

Urlopu dla poratowania zdrowia udziela się na podstawie orzeczenia lekarskiego stwierdzającego, że stan zdrowia wymaga powstrzymania się od pracy, oraz określającego zalecone leczenie i czas potrzebny na jego przeprowadzenie.

O potrzebie udzielenia nauczycielowi akademickiemu urlopu dla poratowania zdrowia orzeka lekarz posiadający uprawnienia do wykonywania badań profilaktycznych zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 229 § 8 k.p., wykonujący działalność w jednostce służby medycyny pracy, z którą uczelnia zawarła stosowną umowę
w myśl postanowień art. 12 ustawy z dnia 27.06.1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz.U. z 2019 r. poz. 1175).

Lekarz przeprowadza badanie lekarskie na podstawie skierowania wydanego przez rektora na wniosek nauczyciela akademickiego.

Po przeprowadzeniu badania lekarskiego uprawniony lekarz wydaje orzeczenie lekarskie o potrzebie udzielenia nauczycielowi akademickiemu urlopu dla poratowania zdrowia (zwane dalej „orzeczeniem”). Nauczycielowi akademickiemu oraz uczelni przysługuje odwołanie od orzeczenia do wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy właściwego ze względu na miejsce zamieszkania nauczyciela akademickiego. W razie gdy orzeczenie wydał uprawniony lekarz zatrudniony w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy, odwołanie od tego orzeczenia wnosi się do instytutu badawczego w dziedzinie medycyny pracy najbliższego miejscu zamieszkania nauczyciela akademickiego. Odwołanie wraz z uzasadnieniem wnosi się na piśmie w terminie 14 dni od dnia otrzymania orzeczenia, za pośrednictwem lekarza, który wydał to orzeczenie. Uprawniony lekarz, za którego pośrednictwem jest wnoszone odwołanie, przekazuje je wraz z dokumentacją badań podmiotowi odwoławczemu w terminie 7 dni od dnia otrzymania odwołania. Badanie lekarskie w trybie odwoławczym przeprowadza się w terminie 30 dni od dnia otrzymania odwołania przez podmiot właściwy do jego rozpatrzenia. Orzeczenie lekarskie wydane w trybie odwoławczym jest ostateczne.

Rektor udziela nauczycielowi akademickiemu urlopu dla poratowania zdrowia na podstawie orzeczenia lekarskiego.

Wynagrodzenie za czas urlopu dla poratowania zdrowia oblicza się jak wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy.

Szczegółowe zasady i tryb udzielania urlopu dla poratowania zdrowia określa regulamin pracy.

Urlopy pracowników naukowych i pracowników badawczo-technicznych zatrudnionych w instytutach badawczych

Aktualnie obowiązującym aktem normatywnym zawierającym regulacje dotyczące prawa do urlopu wypoczynkowego przysługującego pracownikom naukowym i pracownikom badawczo-technicznym zatrudnionym w instytutach badawczych jest ustawa z dnia 30.04.2010 r. o instytutach badawczych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1383). Z przepisów wymienionej ustawy wynika, że uprawnienia urlopowe pracowników naukowych oraz pracowników badawczo-technicznych uregulowano w sposób szczególny w zakresie wymiaru urlopu. Oznacza to, że pracownikom naukowym i pracownikom badawczo-technicznym przysługuje urlop wypoczynkowy w wymiarze 36 dni w ciągu roku (art. 41 ustawy o instytutach badawczych). Kwestii udzielania wspomnianego urlopu nie określono w przepisach cyt. ustawy, w związku z czym w takim przypadku stosuje się przepisy k.p., na podstawie odesłania z art. 65 ustawy o instytutach badawczych.

Dodatkowe urlopy pracowników niepełnosprawnych

• Wymiar dodatkowego urlopu – osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, stosownie do art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 27.08.1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 573), przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym.
• Wyłączenie prawa do urlopu dodatkowego – dodatkowy urlop wypoczynkowy, o którym była wyżej mowa, nie przysługuje osobie uprawnionej do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych lub do urlopu dodatkowego na podstawie odrębnych przepisów. Jeżeli jednak wymiar urlopu przysługującego na mocy innych aktów prawnych jest niższy aniżeli 10 dni roboczych, to zamiast tego urlopu przysługuje urlop, o którym mowa w art. 19 ust. 1 cytowanej ustawy (czyli 10 dni roboczych w roku kalendarzowym).
• Prawo do pierwszego urlopu dodatkowego – osoba zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nabywa prawo do pierwszego urlopu dodatkowego po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia jej do jednego z tych stopni niepełnosprawności.
• Ekwiwalent za niewykorzystany urlop dodatkowy – przepisy ustawy o rehabilitacji zawodowej nie zawierają odrębnych regulacji dotyczących ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop dodatkowy. W takiej sytuacji należy skorzystać z odesłania w sprawach nieuregulowanych niniejszą ustawą do k.p. (art. 66 tej ustawy). Oznacza to, że pracodawca wypłaca ekwiwalent pieniężny, jeżeli pracownik nie wykorzystał dodatkowego urlopu z powodu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy.

Prawo do dodatkowego urlopu, o którym mowa, przysługuje osobie niepełnosprawnej od dnia, od którego wskazana osoba została wliczona do stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych na podstawie art. 2a cyt. ustawy.

Dodatkowe urlopy przysługujące inwalidom wojennym

Inwalidzie wojennemu pozostającemu w zatrudnieniu zwiększa się przysługujący mu urlop wypoczynkowy o 10 dni roboczych. Zwiększenie to nie przysługuje jednak inwalidzie korzystającemu z urlopu w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych w ciągu roku. Powyższe uprawnienie wynika z art. 19 ustawy z dnia 29.05.1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz.U. z 2020 r. poz. 1790, ze zm.).

Dodatkowe urlopy przysługujące kombatantom i osobom represjonowanym

Kombatantom oraz osobom represjonowanym w rozumieniu art. 2 i 4 ustawy z dnia 24.01.1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. z 2020 r. poz. 517, ze zm.), pozostającym w zatrudnieniu, zwiększa się przysługujący im urlop wypoczynkowy o 10 dni roboczych. Zwiększenie to nie przysługuje, jeżeli kombatanci i osoby, o których mowa, korzystają z urlopu o wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych w ciągu roku. Podstawę prawną zwiększenia urlopu stanowi art. 10 powołanej ustawy z dnia 24.01.1991 r.

Dodatkowy urlop przysługujący weteranowi oraz weteranowi poszkodowanemu

Obowiązujące aktualnie przepisy ustawy z dnia 19.08.2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa (Dz.U. z 2020 r. poz. 2055) określają m.in. uprawnienia pracownicze przysługujące weteranom oraz weteranom poszkodowanym (pojęcia te zostały zdefiniowane w art. 2 i 3 powołanej ustawy).

Zgodnie z art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 19.08.2011 r., weteranowi oraz weteranowi poszkodowanemu, pozostającym w stosunku pracy, przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 5 dni w roku kalendarzowym. Jeżeli jednak weteran lub weteran poszkodowany posiada prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni w roku kalendarzowym, urlop dodatkowy, o którym mowa w art. 35 ust. 1 cyt. ustawy, nie przysługuje.

Prawo do pierwszego dodatkowego urlopu, należnego na podstawie art. 35 ust. 1 cyt. ustawy, powstaje z dniem stania się ostateczną decyzji administracyjnej o przyznaniu statusu weterana lub weterana poszkodowanego, przy czym jego realizacja może nastąpić nie wcześniej niż
z dniem przedstawienia pracodawcy tej decyzji. Status weterana oraz weterana poszkodowanego przyznawany jest, na wniosek żołnierza, funkcjonariusza lub funkcjonariusza ABW, w drodze decyzji administracyjnej, odpowiednio przez:

• Ministra Obrony Narodowej,
• ministra właściwego ds. wewnętrznych,
• szefa ABW.

Dodatkowy urlop wykorzystuje się w całości w roku kalendarzowym, w którym weteran lub weteran poszkodowany pozostający w stosunku pracy mają do niego prawo, w terminie uzgodnionym z pracodawcą. Za niewykorzystany urlop nie przysługuje ekwiwalent pieniężny.

Wymiar urlopu dla weterana oraz weterana poszkodowanego zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy. Niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia.

Dodatkowy urlop przysługujący określonym grupom pracowników socjalnych

Pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu w ośrodku pomocy społecznej, centrum usług społecznych, o którym mowa w ustawie z dnia 19.07.2019 r. o realizowaniu usług społecznych przez centrum usług społecznych, lub w powiatowym centrum pomocy rodzinie, do którego obowiązków należy praca socjalna oraz przeprowadzanie rodzinnych wywiadów środowiskowych, jeżeli przepracował nieprzerwanie i faktycznie co najmniej 5 lat, przysługuje – raz na dwa lata – dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych. Stosowne regulacje w tym zakresie zostały zawarte w art. 121 ust. 3 ustawy z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2020 r. poz. 1876, ze zm.).

Uprawnienia urlopowe wykonującego pracę nakładczą

Wykonawcy uzyskującemu z tytułu pracy nakładczej wynagrodzenie w wysokości co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego w wymiarze określonym w przepisach art. 154 i 155 k.p. Ponadto, wykonawcy będącemu inwalidą I lub II grupy przysługuje płatny urlop dodatkowy w wymiarze 10 dni roboczych w każdym roku kalendarzowym. Prawo do pierwszego urlopu dodatkowego wykonawca nabywa po przepracowaniu 1 roku od zaliczenia do jednej z wymienionych grup inwalidów (§ 14 i 14a rozp. RM z dnia 31.12.1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19, z późn. zm.).

Maciej Ofierski