Spadki: Komu należy się zachowek z majątku rodzinnego?

„Ojciec córki i dwóch synów, a mój teść, 10 lat po śmierci swojej żony (zmarła w 1987 r.) cały majątek przepisał swej córce i mi (zięciowi) w 1997 r., którzy to zostaliśmy z nim w majątku rodzinnym i do jego śmierci w 2001 r. opiekowaliśmy się nim, gdzie miał nawet swoją część domu – wykorzystywaną osobiście. A synom nic nie przepisał, bo opuścili rodzinne gospodarstwo dużo wcześniej w 1981 i 1985 r. no i wyjechali w Polskę, a jeden za granicę. Czy synom należy się w ogóle jakiś zachowek?? A jeśli jednak tak, to w jakiej wysokości? A oblicza się jako połowa udziału (każdego z synów) należnego z rodzinnego majątku obecnego czy tamtego w chwili przepisania córce i zięciowi z 1997 r.?

Nie doszło do działu spadku i zniesienia współwłasności. Synowie też nie zrzekli się swoich udziałów w spadku po swojej mamie. A gosp. rolne zostało częściowo przekwalifikowane z rolnego na grunty budowlane, podzielone na działki budowlane i sprzedane dopiero w 2006 r. przez zięcia (mnie) i moje już dzieci. Majątek w 1989 r. był przepisany aktem notarialnym przez teścia na rzecz córki i zięcia. Proszę o odp. na poprzednie pytania jak i pojawiło się w nawiązaniu kolejne: tzn. że synowie teraz mogą wystąpić o zachowek po swojej mamie i w jakiej wysokości i czy po tamtej wartości z 1989 r. czy po obecnej? Tutaj nie ma przedawnienia? Wtedy było to 4,5 ha ziemi rolnej, teraz są 2 ha, ale częściowo ziemi już budowlanej.”

Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, jednakże z uwagi na treść testamentu nie dziedziczą oni nic albo mniej niż powinni. W myśl …

(…) art. 991 § 2 ustawy Kodeks cywilny, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Ustawa określa także wysokość zachowku – zgodnie z art. 991 § 1 K.c.:

• w przypadku, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym,
• w innych przypadkach wysokość zachowku wynosi 1/2 wartości udziału spadkowego.

Udzielając odpowiedzi na postawione pytanie w przytoczonym stanie faktycznym, należy przytoczyć treść art. 1007 K.c. określającego termin przedawnienia roszczeń z tytułu zachowku i roszczeń o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń. Zgodnie z przywołanym artykułem:

1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Pomimo iż zarówno paragraf pierwszy, jak i paragraf drugi określają 5-letni okres przedawnienia roszczenia z zachowku to rozpoczęcie liczenia ich biegu następuje w odmiennym czasie. W przypadku określonym w paragrafie pierwszym, gdy doszło do dziedziczenia testamentowego, termin przedawnienia rozpoczyna swój bieg dopiero w momencie ogłoszenia testamentu. Procedura ogłoszenia testamentu została opisana w art. 646 – 654 ustawy Kodeks postępowania cywilnego. Otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonuje sąd albo notariusz, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy.

Z kolei paragraf drugi dotyczy sytuacji, w której spadkodawca przekazał majątek w formie darowizny. W takim przypadku pięcioletni termin przedawnienia liczony jest od otwarcia spadku, które zgodnie z polskim prawem następuje w chwili śmierci spadkodawcy. W przeciwieństwie do przypadku pierwszego, rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia nie jest uzależnione od żadnych innych okoliczności (z wyjątkiem śmierci spadkodawcy).

Podsumowując, jeśli Pana teść sporządził testament to roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat od jego ogłoszenia, natomiast jeśli przekazał on majątek w formie umowy darowizny, roszczenie o zachowek przedawniło się po 5 latach od jego śmierci.

Należy także zaznaczyć, iż Pana teść mógł przekazać swój majątek oraz tylko tę część majątku po żonie, którą odziedziczył.

Jeśli Pana teściowa nie pozostawiła ważnego testamentu jej majątek podlega dziedziczeniu ustawowemu, co w przypadku gdy spadkobiercami jest małżonek oraz troje dzieci oznacza, że każdy ze spadkobierców powinien otrzymać po 1/4 majątku Pana teściowej. W takiej sytuacji, zakładając, iż gospodarstwo rodzinne stanowiło majątek wspólny Pana teścia oraz teściowej, po jej śmierci połowa tego gospodarstwa podlega dziedziczeniu ustawowemu, a druga połowa stanowi majątek teścia (majątkiem wspólnym co do zasady objęte są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich, wyjątkiem są np. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, które stanowią tzw. majątek osobisty małżonka, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej). Ostatecznie oznaczałoby to, iż majątek Pana teścia obejmuje połowę gospodarstwa oraz 1/4 z połowy po zmarłej teściowej uzyskaną w wyniku dziedziczenia ustawowego (co daje 5/8 z całości gospodarstwa). Natomiast pozostała część majątku po zmarłej teściowej powinna przypaść w równych częściach Pana żonie oraz jej rodzeństwu, czyli po 1/4 (co daje 1/8 z całości gospodarstwa).

W związku z tym, iż postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku nie przedawnia się (służy ono jedynie potwierdzeniu nabycia określonych praw do spadku), bracia Pańskiej żony mogliby nawet teraz po wielu latach wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie dziedziczenia po swojej mamie.

W przedstawionej sytuacji bracia mogą wystąpić z wnioskiem o stwierdzenia nabycia spadku, gdyż zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego po zmarłej matce odziedziczyli oni 1/4 z jej majątku stanowiącego połowę całego gospodarstwa – 1/8 całości (jeśli spełniali oni opisane poniżej warunki). Możliwość wytoczenia takiej sprawy się nie przedawnia. Instytucja zachowku jest czymś odmiennym, a roszczenie o zachowek przedawnia się po upływie 5 lat od śmierci spadkodawcy w przypadku dziedziczenia ustawowego, z kolei w sytuacji dziedziczenia testamentowego po upływie lat 5, ale od ogłoszenia testamentu (otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonuje sąd albo notariusz, gdy ma dowód śmierci spadkodawcy).

Natomiast jeśli przedmiotem dziedziczenia było gospodarstwo rolne to zasady jego dziedziczenia są nieco odmienne, a dodatkowo w ostatnich dziesięcioleciach kilkakrotnie się one zmieniały. W związku z tym, iż Pańska teściowa zmarła w 1987 r. zastosowanie znajdą przepisy obowiązujące w latach 1984 – 1990. Zgodnie z ówczesnym brzmieniem art. 1059 Kodeksu cywilnego spadkobiercy ustawowi dziedziczyli gospodarstwo rolne, jeżeli:

1) odpowiadali warunkom wymaganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności, albo

2) byli małoletni bądź też pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół, albo

3) byli trwale niezdolni do pracy.

Warunki do nabycia własności nieruchomości rolnej (pkt 1) określał art. 160 Kodeksu cywilnego, który stanowił, że własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy:

• nabywca stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym, bezpośrednio przy produkcji rolnej, albo

• ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego (za kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego uważane było ukończenie szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego lub uzyskania tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych).

Mając na uwadze przytoczone uregulowania prawne obowiązujące w tamtym okresie, bracia, aby odziedziczyć część gospodarstwa rolnego po matce w chwili jej śmierci musieli spełniać jeden z powyższych warunków.

Odpowiadając na pytanie, jak określić wartości oraz skład spadku należy przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z dn. 27.09.1974 r., sygn. akt: III CZP 58/74, w myśl której „stan spadku ustala się według otwarcia spadku, jego zaś wartość – według cen z chwili dokonania działu.

Braciom nie należy się zachowek, gdyż jest to instytucja mająca na celu ochronę najbliższych osób dla spadkodawcy, w sytuacji, gdy spadkodawca w testamencie ich nie uwzględnił lub przekazał część swojego majątku za życia w formie umowy darowizny. W takiej sytuacji zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy należy się połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W przypadku śmierci Pańskiej teściowej, bracia po spełnieniu opisanych w poprzedniej odpowiedzi szczególnych warunków dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, powołani są do spadku z mocy ustawy, zgodnie z którą odziedziczyli oni 1/4 z majątku swojej matki stanowiącego połowę całego gospodarstwa (1/8 z całości gospodarstwa).

Zachowek by im się należał np. w przypadku, gdyby Pańska teściowa przekazała Panu i swojej córce cały swój majątek w formie umowy darowizny (lub w testamencie) i wtedy wartość zachowku wynosiłaby 1/2 wartości udziału spadkowego, czyli 1/16 z całości gospodarstwa.

Kamil Wywiał – prawnik

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 23.04.1964 r. Kodeks cywilny – tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.
2. Ustawa z dn. 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego – Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 z późn. zm.