Kwestie związane z kształceniem osób przybywających z zagranicy zostały uregulowane w rozdziale 7 ustawy z dnia 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 996, z późn. zm.), czyli w art. 165–167. Przez „osoby przybywające z zagranicy” należy rozumieć zarówno cudzoziemców, czyli osoby niebędące obywatelami polskimi, jak i obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw.
Prawo cudzoziemców do edukacji
Cudzoziemcy przebywający na terytorium Polski podlegają obowiązkowi szkolnemu i obowiązkowi nauki na takich samych zasadach jak ich polscy rówieśnicy.
W myśl art. 165 ust. 1 u.p.o. osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają – na warunkach dotyczących obywateli polskich – z nauki i opieki w publicznych przedszkolach lub publicznych innych formach wychowania przedszkolnego, a także w niepublicznych przedszkolach, o których mowa w art. 17 ust. 1 u.f.z.o., oddziałach przedszkolnych w niepublicznych szkołach podstawowych, o których mowa w art. 19 ust. 1 u.f.z.o., i niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego, o których mowa w art. 21 ust. 1 u.f.z.o.
Analogicznie osoby niebędące obywatelami polskimi, które podlegają obowiązkowi szkolnemu, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, publicznych szkołach artystycznych oraz w publicznych placówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich.
I wreszcie, osoby niebędące obywatelami polskimi, które podlegają obowiązkowi nauki, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach ponadpodstawowych na warunkach dotyczących obywateli polskich do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadpodstawowej.
Powyższe przepisy oznaczają, że cudzoziemcy korzystają z nauki i opieki we wszystkich typach publicznych przedszkoli i szkół do ukończenia 18 lat lub do ukończenia szkoły ponadpodstawowej na warunkach dotyczących obywateli polskich. Dyrektor szkoły nie może odmówić przyjęcia ucznia-cudzoziemca. Jednocześnie, jeśli szkoła przeprowadza egzaminy wstępne i są one obowiązkowe dla polskich uczniów, to w takim samym zakresie obowiązują ucznia-cudzoziemca.
Inaczej jest w przypadku dalszego kształcenia, o którym mowa w art. 165 ust. 3 u.p.o. Zgodnie z tym przepisem z nauki w publicznych: szkołach dla dorosłych, branżowych szkołach II stopnia, szkołach policealnych, szkołach artystycznych, placówkach i kolegiach pracowników służb społecznych oraz z kształcenia ustawicznego w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych korzystają – na warunkach dotyczących obywateli polskich – jedynie wybrane kategorie cudzoziemców, a mianowicie:
1) obywatele państw członkowskich UE, państwa członkowskiego Europejskiego Stowarzyszenia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, a także członkowie ich rodzin posiadający prawo pobytu lub prawo stałego pobytu;
2) osoby pochodzenia polskiego w rozumieniu przepisów o repatriacji;
3) osoby, którym udzielono zezwolenia na pobyt stały na terytorium RP;
4) osoby posiadające ważną Kartę Polaka;
5) osoby, dla których uprawnienie takie wynika z umów międzynarodowych;
6) osoby, którym nadano status uchodźcy, oraz członkowie ich rodzin;
7) osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany;
8) osoby, którym udzielono zgody na pobyt ze względów humanitarnych, oraz członkowie ich rodzin;
9) osoby, którym udzielono ochrony uzupełniającej, oraz członkowie ich rodzin;
10) osoby korzystające z ochrony czasowej na terytorium RP;
11) osoby, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE;
12) osoby, którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na pobyt czasowy w związku z okolicznością, o której mowa w art. 127, art. 159 1, art. 176 lub art. 186 ust. 1 pkt 3 lub 4 ustawy z dn. 12.12.2013 r. o cudzoziemcach (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2094, z późn. zm.);
13) osoby, które ubiegają się o udzielenie ochrony międzynarodowej, oraz członkowie ich rodzin;
14) osoby, które posiadają kartę pobytu z adnotacją „dostęp do rynku pracy”, wizę Schengen lub wizę krajową wydaną w celu wykonywania pracy na terytorium RP.
Pozostali cudzoziemcy – czyli osoby niebędące obywatelami polskimi niewymienione w art. 165 ust. 3 u.p.o. – mogą korzystać z nauki w publicznych: szkołach dla dorosłych, szkołach policealnych, szkołach artystycznych, placówkach i kolegiach pracowników służb społecznych oraz z kształcenia ustawicznego w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych na warunkach odpłatności albo jako stypendyści otrzymujący stypendium przyznane przez MEN lub przez organ prowadzący szkołę (placówkę) czy dyrektora szkoły (placówki).
Wysokość odpłatności za korzystanie z nauki w publicznych szkołach, placówkach i kolegiach pracowników służb społecznych oraz za kształcenie ustawiczne w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz sposób wnoszenia opłat ustala organ prowadzący, uwzględniając przewidywane koszty kształcenia lub koszty udzielanych świadczeń oraz możliwość całkowitego lub częściowego zwolnienia z tej odpłatności.
Możliwość realizacji obowiązku szkolnego poza obwodem
Jednoczesny napływ dużej liczby uczniów z zagranicy, którzy nie znają języka polskiego – chodzi zwłaszcza o grupy zorganizowane, przybywające w wyniku ewakuacji, repatriacji, relokacji, przesiedlenia – może spowodować, że dana szkoła obwodowa lub nawet dana gmina nie będą w stanie zorganizować nauki dla wszystkich nowo przybyłych. W takich wypadkach zastosowanie znajdzie art. 166 u.p.o.
Zgodnie z tym przepisem w przypadkach uzasadnionych warunkami demograficznymi, jeżeli przyjęcie wskazanych wyżej uczniów podlegających obowiązkowi szkolnemu wymaga przeprowadzenia zmian organizacyjnych pracy szkoły, w której obwodzie mieszkają, organ wykonawczy j.s.t. prowadzącej szkołę podstawową może wskazać jako miejsce realizacji obowiązku szkolnego:
- inną publiczną szkołę podstawową prowadzoną przez tę j.s.t.;
- publiczną szkołę podstawową prowadzoną przez inną j.s.t., po zawarciu porozumienia z tą j.s.t.
W przypadku braku możliwości wskazania jako miejsca realizacji obowiązku szkolnego ww. szkół – na wniosek organu wykonawczego j.s.t. prowadzącej szkołę podstawową, w której obwodzie mieszkają tacy uczniowie, kurator oświaty wskazuje szkołę podstawową, w której będą oni realizować obowiązek szkolny.
W przypadkach, o których mowa wyżej, nie stosuje się przepisów art. 130 ust. 2 i 5 u.p.o., a regulacje art. 39 ust. 2–4a u.p.o. stosuje się odpowiednio. Te ostatnie dotyczą dowozu uczniów do szkoły – w przypadku realizacji obowiązku szkolnego w innej gminie koszty dowożenia ponosi gmina, w której obwodzie mieszka uczeń.
Warunki przyjmowania do przedszkoli i szkół publicznych
Szczegółowe warunki i tryb przyjmowania do szkół publicznych osób przybywających z zagranicy, w tym zakres wymaganych dokumentów, a także sposób dostosowania procesu kształcenia do potrzeb i możliwości edukacyjnych tych osób, określa rozp. MEN z dn. 23.08.2017 r. w sprawie kształcenia osób niebędących obywatelami polskimi oraz osób będących obywatelami polskimi, które pobierały naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw (Dz.U. z 2017 r. poz. 1655, ze zm.). Przepisy tego rozporządzenia dotyczą zarówno cudzoziemców przybywających do polskiego systemu oświaty, jak i obywateli polskich, którzy pobierali naukę za granicą.
Dzieci przybywające z zagranicy są przyjmowane do publicznych przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w publicznych szkołach podstawowych lub publicznych innych form wychowania przedszkolnego – na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich, zgodnie z odpowiednimi przepisami u.p.o.
O przyjęciu dziecka w trakcie roku szkolnego decyduje dyrektor przedszkola lub szkoły, a w przypadku publicznej innej formy wychowania przedszkolnego – dyrektor publicznego przedszkola lub publicznej szkoły podstawowej lub osoba kierująca publiczną inną formą wychowania przedszkolnego.
Uczniowie przybywający z zagranicy są przyjmowani z urzędu do publicznych szkół podstawowych, którym ustalono obwód, właściwych ze względu na miejsce zamieszkania danego ucznia. Kwalifikacja do odpowiedniej klasy odbywa się na podstawie dokumentów (§ 4 cyt. rozp.).
W § 5 cyt. rozp. zastrzeżono, że w przypadkach, o których mowa w art. 166 ust. 1 i 2 u.p.o. (skierowanie do szkoły innej niż obwodowa – zob. s. 3 i 4 nin. pkt), uczeń przybywający z zagranicy jest kwalifikowany do odpowiedniej klasy w publicznej szkole podstawowej na podstawie dokumentów. Przepisy § 11 i § 12 cyt. rozp. stosuje się odpowiednio.
Przez dokumenty należy rozumieć:
- świadectwo, zaświadczenie lub inny dokument – stwierdzające ukończenie szkoły lub kolejnego etapu edukacji za granicą lub
- świadectwo, zaświadczenie lub inny dokument wydane przez szkołę za granicą, potwierdzające uczęszczanie ucznia do szkoły za granicą i wskazujące klasę lub etap edukacji, który uczeń ukończył, oraz dokument potwierdzający sumę lat nauki szkolnej ucznia lub pisemne oświadczenie dotyczące sumy lat nauki szkolnej, złożone przez rodzica albo pełnoletniego ucznia, jeżeli ustalenie sumy lat nauki szkolnej nie jest możliwe na podstawie świadectwa, zaświadczenia lub innego dokumentu.
Do publicznych szkół ponadpodstawowych wymienionych w § 6 cyt. rozp. uczniowie przyjmowani są na podstawie wymaganych dokumentów, jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami. Przyjęcie do szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe wymaga dodatkowo przedstawienia zaświadczenia lekarskiego zawierającego orzeczenie o braku przeciwwskazań zdrowotnych do podjęcia praktycznej nauki zawodu, wydanego zgodnie z rozp. MZ z dn. 26.08.2014 r. (Dz.U. z 2014 r. poz. 1144, ze zm.).
W przypadku publicznych szkół dla dorosłych uczeń jest kwalifikowany na odpowiedni semestr oraz przyjmowany na podstawie dokumentów, jeżeli szkoła dysponuje wolnymi miejscami. Na kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych oraz na kwalifikacyjne kursy zawodowe uczniowie przyjmowani są na warunkach i w trybie postępowania rekrutacyjnego dotyczących obywateli polskich, zgodnie z odpowiednimi przepisami u.p.o. To samo dotyczy przyjmowania na zajęcia rozwijające zainteresowania lub uzdolnienia organizowane w publicznej placówce oświatowo-wychowawczej oraz przyjmowania do publicznych placówek zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania (bursy, internaty).
Dyrektor publicznej szkoły może zdecydować o przeprowadzeniu odpowiednio sprawdzianu predyspozycji językowych, sprawdzianu uzdolnień kierunkowych, sprawdzianu kompetencji językowych, sprawdzianu uzdolnień lub predyspozycji przydatnych w danym zawodzie – jeżeli jest to uzasadnione specyfiką kształcenia w danej szkole, a stopień przygotowania ucznia do tego kształcenia nie wynika z dokumentów.
W § 11 cyt. rozp. wskazano dodatkowe kryteria, którymi może kierować się dyrektor szkoły przy przyjmowaniu ucznia przybywającego z zagranicy. Zgodnie z tym przepisem taki uczeń może być kwalifikowany do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr lub rok kształcenia oraz przyjmowany do publicznej szkoły, szkoły artystycznej lub placówki artystycznej także z uwzględnieniem wieku ucznia lub opinii rodzica ucznia albo pełnoletniego ucznia wyrażonej w formie ustnej lub pisemnej.
Podstawą zakwalifikowania ucznia do odpowiedniej klasy lub na odpowiedni semestr lub rok kształcenia oraz przyjęcia do publicznej szkoły lub placówki artystycznej może być także rozmowa kwalifikacyjna. Dochodzi do niej wtedy, gdy uczeń przybywający z zagranicy nie może przedłożyć dokumentów (nie dotyczy to branżowych szkół II stopnia i szkół policealnych). Przepisy § 4–8, § 10, § 11 i § 13–15 cyt. rozp. stosuje się wtedy odpowiednio. Termin rozmowy ustala dyrektor szkoły lub placówki artystycznej. On także przeprowadza tę rozmowę, w razie potrzeby z udziałem nauczyciela lub nauczycieli. Jeżeli uczeń nie zna języka polskiego, rozmowę przeprowadza się w języku obcym, którym posługuje się uczeń. W razie potrzeby w rozmowie uczestniczy również osoba władająca danym językiem obcym.
W terminie 7 dni od dnia odmowy przyjęcia ucznia przybywającego z zagranicy do publicznej szkoły lub placówki artystycznej rodzic ucznia lub pełnoletni uczeń mogą wystąpić do dyrektora szkoły (placówki) z wnioskiem o sporządzenie uzasadnienia odmowy. Uzasadnienie sporządza się w terminie 5 dni od dnia wystąpienia przez ucznia (rodzica) z wnioskiem o nie – należy w nim podać przyczyny odmowy przyjęcia. W terminie 7 dni od dnia otrzymania uzasadnienia rodzic ucznia lub pełnoletni uczeń mogą wnieść odwołanie od rozstrzygnięcia dyrektora. Odwołanie wnosi się do komisji odwoławczej, powoływanej przez dyrektora, w której skład wchodzi co najmniej 3 przedstawicieli rady pedagogicznej szkoły (placówki). Sam dyrektor nie może wchodzić w skład komisji. Komisja rozpatruje odwołanie w terminie 7 dni od dnia jego otrzymania. Na jej rozstrzygnięcie służy skarga do sądu administracyjnego.
Oddział przygotowawczy
Zgodnie z art. 165 ust. 11 u.p.o. organ prowadzący szkołę może zorganizować oddział przygotowawczy w szkole, do której uczęszczają osoby przybywające z zagranicy, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki.
Zgodnie z § 16 ust. 1 cyt. rozp. dyrektor szkoły, w której utworzono oddział przygotowawczy, powołuje zespół kwalifikujący uczniów, złożony z dwóch nauczycieli oraz pedagoga lub psychologa. Oddział przygotowawczy może liczyć maksymalnie 15 uczniów. Co istotne, można go zorganizować także w trakcie roku szkolnego – jeśli w szkole jednocześnie pojawi się większa liczba uczniów z zagranicy.
Za zgodą organu prowadzącego szkołę, w której utworzono oddział przygotowawczy, w ramach posiadanych środków, na wniosek rodzica do oddziału tego mogą uczęszczać uczniowie innej szkoły, o ile zostaną zakwalifikowani przez zespół, o którym była mowa wyżej (art. 165 ust. 12 u.p.o.).
Co do zasady, nauka w oddziale trwa do zakończenia zajęć dydaktyczno-wychowawczych w roku szkolnym, w którym uczeń został zakwalifikowany do oddziału. W zależności od postępów w nauce i potrzeb edukacyjnych ucznia okres ten może zostać skrócony albo przedłużony, nie więcej niż o jeden rok szkolny. Decyzję podejmuje rada pedagogiczna na wniosek uczących ucznia nauczycieli, pedagoga lub psychologa.
Nauczanie w oddziale przygotowawczym jest prowadzone według realizowanych w szkole programów nauczania, z dostosowaniem metod i form ich realizacji do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów. Nauczyciele, którzy prowadzą poszczególne zajęcia edukacyjne, mogą być wspomagani przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia ucznia. Liczbę godzin, którą w tygodniowym rozkładzie zajęć przeznacza się na realizację obowiązkowych zajęć edukacyjnych w oddziale przygotowawczym, określa § 16 ust. 5 cyt. rozp. (jest to uzależnione od etapu edukacyjnego). W ramach tygodniowego wymiaru godzin, o którym mowa w tym przepisie, prowadzi się naukę języka polskiego według programu nauczania opracowanego na podstawie ramowego programu kursów nauki języka polskiego dla cudzoziemców, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 92 ust. 2 ustawy z dn. 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1508, z późn. zm.), w wymiarze nie niższym niż 3 godziny tygodniowo.
Oddziału przygotowawczego nie organizuje się w szkołach artystycznych, szkołach specjalnych, szkołach sportowych, szkołach mistrzostwa sportowego, szkołach dla dorosłych, szkołach policealnych i branżowych szkołach II stopnia.
W przypadku gdy szkoła organizuje obowiązkowe zajęcia edukacyjne w oddziale przygotowawczym dla małoletnich przebywających w strzeżonym ośrodku, o których mowa w art. 416 ust. 2 ustawy z dn. 12.12.2013 r. o cudzoziemcach (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2094, z późn. zm.), szczegółowe warunki współpracy między szkołą i strzeżonym ośrodkiem określa porozumienie zawarte przez organ prowadzący szkołę i organ Straży Granicznej, któremu dany ośrodek podlega. Dotyczy ono: organizacji zajęć, tygodniowego rozkładu zajęć, sposobu i warunków wspierania prowadzenia zajęć przez funkcjonariuszy i pracowników ośrodka, warunków udostępniania pomieszczeń oraz dostępu nauczycieli do ośrodka, a także sposobu i warunków kontaktów nauczycieli z rodzicami małoletnich.
Dodatkowe zajęcia z języka polskiego i zajęcia wyrównawcze
Zgodnie z art. 11 ust. 3 u.p.o. zadaniem oświatowym gminy i powiatu jest zapewnienie dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego, o której mowa w art. 165 ust. 7 i 9 u.p.o.
Zgodnie z tymi przepisami uprawnienie do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego przysługuje cudzoziemcom i obywatelom polskim podlegającym obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, którzy nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki. Naukę organizuje organ prowadzący szkołę w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka polskiego. Obywatele polscy mogą z takich zajęć korzystać nie dłużej niż przez 12 miesięcy.
Zgodnie z § 17 ust. 2 i 3 cyt. rozp. dodatkowe zajęcia lekcyjne z języka polskiego są prowadzone indywidualnie lub w grupach w wymiarze pozwalającym na opanowanie języka polskiego w stopniu umożliwiającym udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, nie niższym niż 2 godziny lekcyjne tygodniowo. Tygodniowy rozkład oraz wymiar godzin ustala, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, dyrektor szkoły, w której są organizowane te zajęcia.
Ponadto, zgodnie z art. 165 ust. 10 u.p.o., osoby przybywające z zagranicy do polskiego systemu oświaty – zarówno cudzoziemcy, jak i obywatele polscy – mogą korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania organizowanych przez organ prowadzący szkołę, nie dłużej jednak niż przez okres 12 miesięcy. Zgodnie z § 18 ust. 1 cyt. rozp. zajęcia te są organizowane dla uczniów, w odniesieniu do których nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne z danego przedmiotu stwierdzi konieczność uzupełnienia różnic programowych. Takie dodatkowe lekcje są prowadzone indywidualnie lub w grupach, w wymiarze 1 godziny lekcyjnej tygodniowo. Ich tygodniowy rozkład ustala, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, dyrektor szkoły.
Łączny wymiar godzin zajęć z języka polskiego i zajęć wyrównawczych nie może być wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo w odniesieniu do jednego ucznia.
Zgodnie z art. 165 ust. 8 u.p.o. cudzoziemcy mają również prawo do pomocy udzielanej przez osobę władającą językiem kraju pochodzenia, zatrudnioną w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły. Pomocy tej udziela się nie dłużej niż przez okres 12 miesięcy.
Nauka języka i kultury kraju pochodzenia
Zgodnie z art. 165 ust. 15 u.p.o. dla osób niebędących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe danej narodowości mogą organizować w szkole, w porozumieniu z dyrektorem szkoły i za zgodą organu prowadzącego, naukę języka i kultury kraju pochodzenia. Szkoła udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia i pomoce dydaktyczne. Warunkiem jest zgłoszenie co najmniej 7 uczniów. Łączny wymiar takiej nauki nie może przekraczać 5 godzin lekcyjnych tygodniowo. Dyrektor szkoły ustala w porozumieniu z placówką dyplomatyczną lub konsularną lub stowarzyszeniem dni tygodnia i godziny, w których może odbywać się w szkole nauka.