„Mam starszego brata i młodszą siostrą, wszyscy jesteśmy dziećmi naszych rodziców. Rodzice mają mieszkanie w bloku, wybudowali też mały domek, o wartości ok. 270 tys. Rodzice (oboje żyją) sporządzili testament, w którym: Ojciec do całego spadku powołał swoją żoną (naszą mamę). Na wypadek gdyby mama nie mogła lub nie chciała być spadkobiercą, to do całości spadku powołuje swojego syna (mojego starszego brata). Rodzice darowali mojej młodszej siostrze – do jej majątku osobistego – całą zabudowaną nieruchomość (to nowo wybudowany dom wraz z małą działką), a siostra darowiznę przyjęła. Siostra z kolei ustanowiła na nabytej nieruchomości na rzecz rodziców – dożywotnio i nieodpłatnie – służebność osobistą mieszkania, polegającą na prawie korzystania z jednego pokoju, kuchni, łazienki wraz z prawem swobodnego poruszania się po całej nieruchomości, a rodzice oświadczyli, że służebność przyjmują. Ustanowiona służebność nie została wpisana do księgi wieczystej, ale rodzice mogą w każdej chwili to zrobić. Siostra moja z kolei, zobowiązuje się wypłacić – tytułem spłaty – osobie, której przysługuje roszczenie o zachowek po darczyńcach (czyli mnie), kwotę 140 tys. zł – w terminie do sierpnia 2030 r., płatną w ratach w wysokości i w terminach według uznania zobowiązanej. Moje pytania:
- Czy data sierpień 2030 r. jest datą ostateczną, kiedy siostra powinna dokonać spłaty, czyli jeśli będą to raty, to w określonej dacie powinna być zakończona spłata czy rozpoczęta?
- W przypadku mojej śmierci przed rozpoczęciem spłaty, czy siostrę dalej obowiązuje spłata darowizny wobec moich dzieci/męża? Czy powinnam sporządzić dokument/zapis umożliwiający spłatę mojej rodzinie?
- W przypadku śmierci siostry (w jej związku małżeńskim obowiązuje ustawowa wspólność majątkowa), czy mąż/dzieci mają obowiązek spłaty tej darowizny mnie lub mojej najbliższej rodzinie (w przypadku mojej śmierci)? Rozumiem, że brat dziedziczy wszystko, co posiadają rodzice?
- Czy mam jakiekolwiek ruchy, by móc dopominać się sprawiedliwszego podziału majątku moich rodziców? Zawsze byliśmy i nadal jesteśmy w dobrych relacjach, ale uważam że podział nie jest sprawiedliwy.”
Odpowiedź na przedstawione pytania należy zacząć od poczynienia kilku wstępnych uwag. Po pierwsze, zgodnie z art. 942 ustawy Kodeks cywilny – testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, a zatem rodzice powinni sporządzić dwa osobne testamenty. Po drugie, należy odróżnić sporządzenie testamentu od umowy darowizny. Przepisanie majątku w formie darowizny oznacza, iż rodzice przekazali nieruchomość młodszej siostrze już teraz, w przeciwieństwie do sytuacji, w której przekazaliby ją w testamencie, co oznaczałoby, iż przekazanie nieruchomości młodszej siostrze miałoby miejsce dopiero po śmierci rodziców.
Prawo do zachowku przysługuje …
(…) zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, jednakże z uwagi na treść testamentu nie dziedziczą oni nic albo mniej niż powinny. W myśl art. 991 § 2 K.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Wysokość zachowku określa art. 991 § 1 K.c:
- w przypadku, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, wynosi on 2/3 działu spadkowego,
- w innych przypadkach wynosi on 1/2 działu spadkowego.
Należy zwrócić także uwagę, iż roszczenie o zachowek powstaje w chwili śmierci spadkodawcy, dlatego też nie ma możliwości wypłacenia zachowku za życia spadkodawcy, podobnie jak nie ma możliwości dokonania działu spadku za życia spadkodawcy. Jeśli młodsza siostra, zgodnie z umową darowizny, „spłaci” Panią nie wyklucza to możliwości ubiegania się o zachowek. Należy jednak pamiętać o art. 5 K.c. zgodnie, z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
W razie ewentualnego sporu sąd kierując się przywołanym kryterium, dokona oceny czy kwota, którą otrzymała Pani od młodszej siostry tytułem „spłaty” była odpowiednia – należy pamiętać, iż wysokość zachowku została określona w ustawie jako 1/2 wartości udziału w spadku, jaki przypadłby spadkobiercy, gdyby dziedziczył spadek na zasadach ustawowych. Jeśli wysokość kwoty otrzymanej tytułem „spłaty” będzie wyższa od należnego zachowku, sąd najprawdopodobniej uzna, iż żądanie zachowku będzie sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego.
W myśl art. 888 K.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darczyńca może również nałożyć na obdarowanego określone obowiązki. W przypadku zobowiązania się Pani siostry do wypłaty określonej kwoty zastosowanie będzie mieć art. 393 § 1 K.c., – jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia. Termin spełnienia świadczenia powinna określać umowa darowizny – jeśli określa go ona jako „do sierpnia 2030 r.”, to jest to termin, do którego świadczenie powinno zostać spełnione.
W sytuacji, kiedy Pani bądź też zobowiązana do wypłacenia określonej kwoty siostra umrze, wydaje się, iż zastosowanie będą mieć ogólne zasady dziedziczenia, zgodnie z którymi spadkobiercy Pani siostry będą zobowiązani do spełnienia świadczenia, a z kolei spadkobiercy Pani uprawnieni do otrzymania świadczenia we wskazanym terminie.
Kamil Wywiał – prawnik
Podstawa prawna:
Ustawa z dn. 23.04.1964 r. Kodeks cywilny – tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.
