Odprawa pośmiertna

Pracodawca jest zobowiązany wypłacić odprawę pośmiertną rodzinie pracownika, gdy jego śmierć nastąpiła:

• w czasie trwania stosunku pracy lub
• w czasie pobierania zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby – po rozwiązaniu stosunku pracy.

Odprawa pośmiertna jest jednorazowym, obligatoryjnym świadczeniem wypłacanym przez pracodawcę rodzinie zmarłego pracownika. Odprawa pośmiertna przysługuje także rodzinie zmarłego wykonawcy świadczącego pracę nakładczą – w wysokości i na zasadach określonych w przepisach art. 93 k.p.

Na prawo do odprawy pośmiertnej nie wpływają:

• rodzaj umowy o pracę, na podstawie której zmarły pracownik był zatrudniony,
• wymiar czasu pracy określony dla tego pracownika,
• staż pracy zmarłego pracownika, natomiast okres zatrudnienia
  u danego pracodawcy warunkuje wysokość odprawy (patrz: strona 4 tego pkt),
• przyczyna śmierci pracownika (odprawa przysługuje nawet wtedy, gdy przyczyną śmierci pracownika było np. samobójstwo).

Jeżeli w chwili zgonu pracownik był związany stosunkiem pracy u kilku pracodawców, to prawo do odprawy pośmiertnej oraz jej wysokość ustala każdy z pracodawców.

Osoby uprawnione do odprawy pośmiertnej

Stosownie do treści art. 93 ust. 4 k.p. odprawa pośmiertna przysługuje następującym członkom rodziny pracownika:

• małżonkowi,
• innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej zgodnie z przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 1998 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 291, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą
  o emeryturach i rentach z FUS”.

W myśl powołanej regulacji odprawa pośmiertna przysługuje małżonkowi zmarłego pracownika bezwarunkowo, niezależnie od tego czy spełnia kryteria wymagane do uzyskania renty rodzinnej. Prawo do
odprawy pośmiertnej nie ulega wyłączeniu także wówczas, gdy małżonkowie nie pozostawali faktycznie we wspólności małżeńskiej. Uprawnienia w tym zakresie przysługują więc współmałżonkowi pozostającemu w separacji w chwili śmierci pracownika, gdyż – zgodnie z art. 61⁴
§ 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359) – orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, ale nie skutkuje ustaniem małżeństwa. W przypadku natomiast orzeczenia rozwodu byłemu współmałżonkowi odprawa pośmiertna nie przysługuje.

Jak wynika z brzmienia art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, do renty rodzinnej, a więc również do odprawy pośmiertnej, uprawnieni są następujący członkowie rodziny, po spełnieniu poniższych wymogów określonych w art. 68–71 wymienionej ustawy:

1)  dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:

• do ukończenia 16 lat,
• do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia (w przypadku osiągnięcia 25 lat na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów), albo
• bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresach, o którym mowa powyżej;

2)  wnuki, rodzeństwo i inne dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka, jeżeli spełniają warunki, o których mowa w pkt 1, a ponadto:

• zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku, oraz
• nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:

–   nie mogą zapewnić im utrzymania albo

–   ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd;

3)  rodzice (za rodziców w rozumieniu cyt. ustawy uważa się również ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające), jeżeli:

• ubezpieczony (emeryt lub rencista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania,
• spełniają odpowiednio warunki określone dla wdowy i wdowca, (czyli osoby te osiągnęły wiek 50 lat lub są całkowicie niezdolne do pracy albo wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa, uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym ubezpieczonym).

Prawo do odprawy pośmiertnej w razie śmierci pracownika w czasie pobierania zasiłku chorobowego po ustaniu zatrudnienia

Odprawa pośmiertna przysługuje rodzinie zmarłego pracownika
w sytuacji, gdy pracownik nie pozostawał już w stosunku pracy, ale pobierał zasiłek z tytułu niezdolności do pracy wskutek choroby po ustaniu zatrudnienia.

W powyższych okolicznościach nie ma znaczenia, czy pracownik zaczął pobierać zasiłek w czasie trwania stosunku pracy, czy też dopiero po jego rozwiązaniu (czyli po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego).

Zgodnie z art. 7 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2021 r. poz. 1133, ze zm.) zasiłek chorobowy przysługuje osobie, która stała się niezdolna do pracy po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli niezdolność ta trwała bez przerwy co najmniej 30 dni i powstała:

• nie później niż w ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego,
• nie później niż w ciągu 3 miesięcy od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego – w razie choroby zakaźnej, której okres wylęgania jest dłuższy niż 14 dni, lub innej choroby, której objawy chorobowe ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od początku choroby.

Jeżeli zgon pracownika nastąpił po rozwiązaniu stosunku pracy w okresie pobierania świadczenia rehabilitacyjnego – a nie zasiłku chorobowego – to nie zachodzą podstawy prawne do wypłacenia odprawy pośmiertnej.

Wysokość, podział oraz termin wypłaty odprawy pośmiertnej

Wysokość odprawy pośmiertnej uzależniona jest od okresu zatrudnienia pracownika u danego pracodawcy. Kwoty odpraw w odniesieniu do stażu pracy u danego pracodawcy podano w poniższej tabeli.

W celu obliczenia odprawy pośmiertnej stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy (patrz: rozdz. IX pkt 3 komentarza) – stosownie do § 2 pkt 8 rozp. MPiPS z dnia  29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. z 2017 r. poz. 927).

Przy ustalaniu stażu pracowniczego dla celów obliczenia odprawy pośmiertnej stosuje się odpowiednio art. 36 § 1¹ k.p., zgodnie z którym do okresu zatrudnienia u danego pracodawcy wlicza się pracownikowi okres zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeżeli zmiana pracodawcy nastąpiła w razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, a także w innych przypadkach, gdy z mocy odrębnych przepisów nowy pracodawca jest następcą prawnym w stosunkach pracy nawiązanych przez pracodawcę poprzednio zatrudniającego tego pracownika.

Podział odprawy pośmiertnej

Zasady podziału odprawy pośmiertnej uregulowano w art. 93 § 5–6 k.p. Zgodnie z tymi przepisami odprawę pośmiertną dzieli się w częściach równych pomiędzy wszystkich uprawnionych członków rodziny. Jeżeli natomiast po zmarłym pracowniku pozostała tylko jedna osoba uprawniona do omawianego świadczenia (np. żona), odprawę wypłaca się w wysokości połowy kwoty należnej na podstawie art. 93 § 2 k.p. (patrz: tabela na str. 4).

Termin wypłaty odprawy pośmiertnej

Terminu wypłaty odprawy pośmiertnej nie określono w przepisach k.p. Prawidłowym wydaje się jednak przyjęcie zasady, według której prawo do odprawy pośmiertnej osoby uprawnione nabywają w dniu śmierci pracownika. Stosunek pracy wygasa z dniem śmierci pracownika, tak więc w tymże dniu po stronie pracodawcy powstaje obowiązek wypłaty przedmiotowego świadczenia.

Roszczenie o odprawę pośmiertną

Osoby uprawnione mogą dochodzić roszczeń z tytułu odprawy pośmiertnej przed sądem pracy. W przypadku opóźnienia wypłaty odprawy mogą także dochodzić odsetek przed tym sądem.

Odprawa pośmiertna, jako jedno ze świadczeń wynikających ze stosunku pracy, może być dochodzona przez osobę uprawnioną w ciągu
3 lat od dnia, w którym stała się wymagalna. Po tym terminie roszczenia o tę odprawę ulegają przedawnieniu.

Wyłączenie prawa do odprawy pośmiertnej

Kwestia ta jest uregulowana w art. 93 § 7 k.p. Odprawa pośmiertna nie przysługuje członkom rodziny, jeżeli pracodawca ubezpieczył pracownika na życie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucję ubezpieczeniową jest nie niższe niż odprawa pośmiertna przysługująca na ogólnych zasadach. Wynika stąd, że o całkowitym lub częściowym zwolnieniu pracodawcy z obowiązku wypłaty odprawy pośmiertnej decyduje porównanie wysokości kwoty, na którą pracodawca ubezpieczył pracownika, z ustawową wysokością kwoty odprawy pośmiertnej.

Jeżeli jednak odszkodowanie wypłacone przez firmę ubezpieczeniową jest niższe niż przysługująca rodzinie pracownika odprawa pośmiertna, pracodawca jest zobowiązany wypłacić rodzinie kwotę stanowiącą różnicę między tymi świadczeniami.

Odprawa pośmiertna w aspekcie ubezpieczeniowym i podatkowym

Odprawy pośmiertne są zwolnione z opodatkowania na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 1128, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o PIT”.

Wyłączenie odpraw pośmiertnych z przychodu pracowniczego objętego podatkiem dochodowym decyduje o tym, że świadczenia te nie podlegają oskładkowaniu. Wynika to z zapisów rozp. MPiPS z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. z 2017 r. poz. 1949). Zgodnie z przepisami tego aktu wykonawczego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi przychód w rozumieniu przepisów ustawy o PIT, osiągany przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy.

Maciej Ofierski